عربسـتان خاشقجی را کشته است؟

حمیدرضا پیشبهار

رابین رایت، روزنامه‌نگار معروف آمریکایی که پیشتر با جمال خاشقجی همکار بوده است در یادداشتی مسئله ناپدید شدن وی و احتمالات موجود حول این داستان را بررسی کرده است. در ادامه این یادداشت را با هم خواهیم خواند.

آخرین باری که با خاشقجی صحبت کردم به ماه آگوست برمی‌گردد؛ وی به شدت نگران وضعیت زندگی خود بود. خاشقجی، روزنامه‌نگار 59 ساله عربستانی که پیشتر سردبیر روزنامه‌ای معروف در این کشور بود و به دولت عربستان مشاوره می‌داد، این اواخر به یکی از منتقدان سرسخت حکومت سعودی تبدیل شده بود و بر همین مبنا به این نتیجه رسیده بود که رهبران جدید حکومت سلطنتی عربستان به دنبال قتل وی هستند. او پیشتر گفته بود: «البته آنها می‌خواهند من را از صحنه روزگار محو کنند»، اما آن زمان او بیش از یک سال در تبعیدی خودخواسته در واشنگتن به سر می‌برد و من تصور می‌کردم که خاشقجی در مورد مخاطراتی که وی را تهدید می‌کرد، مبالغه می‌کند. اما انگار این طور نبود. او از زمانی که به کنسولگری عربستان در استامبول رفته است، دیده نشده است. خاشقجی روز سه‌شنبه به کنسولگری رفت تا مدارک طلاقش را دریافت کند و بتواند با استفاده از آن مجددا ازدواج کند. نامزد او بیش از 11 ساعت بیرون در کنسولگری منتظر ماند اما جمال هیچ‌گاه بیرون نیامد.

پنج روز از این حادثه گذشته است و هیچ اثری از وی پیدا نشده است. گروه‌های بین‌المللی حمایت از حقوق بشر مدعی هستند که خاشقجی ربوده شده است. یاسین آکتای، مشاور رجب طیب اردوغان روز یکشنبه به خبرگزاری رویترز گفت که دولت ترکیه باور دارد که خاشقجی در کنسولگری عربستان به قتل رسیده است و علاوه بر این 15 تن از کارکنان کنسولگری در این جنایت مشارکت داشته‌اند. رییس‌جمهور ترکیه خود در گفتگو با خبرنگاران اعلام کرد که دولت وی در حال بررسی این حادثه است: «ورودی و خروجی‌های سفارت عربستان، ترانزیت فرودگاه‌ها و تصاویر دوربین‌های امنیتی از آن روز به شدت مورد نظارت است و این پیگیری‌ها ادامه خواهد داشت». از طرف دیگر وزارت امور خارجه آمریکا نیز به دنبال پیگیری این پرونده است و اعلام کرده که به سرعت به دنبال یافتن نتایج مناسب است. یکی از همکاران ترک خاشقجی، توران کاسلاکچی که رییس انجمن رسانه‌ای عربی-ترکی است روز یکشنبه به روزنامه‌نگاران گفت که دولت ترکیه به او توصیه کرده است خود را برای مراسم سوگواری خاشقجی آماده کنند. گویا خاشقجی به روشی وحشیانه کشته شده است و پس از آن مثله شده است. در این میان یک روایت دیگر نیز وجود دارد و براساس آن جسد خاشقجی به عربستان بازگردانده شده است.

خاشقجی از گذشته دور به عنوان یک منبع موثق و مهم در درون حکومت سلطنتی عربستان شناخته می‌شد. من بیش از چند دهه وی را می‌شناختم. او به خانواده سلطنتی وفادار بود و روزنامه‌نگاران خارجی برای آشنایی با تفکر رژیم سلطنتی اول از همه به وی مراجعه می‌کردند. او سردبیر روزنامه الوطن بود و در عین حال مدیر یک شبکه تلوزیونی نیز بود. اما او به تدریج نسبت به حکومت دیدگاه انتقادی گرفت و در نهایت در سال 2017 تصمیم گرفت کشورش را ترک کند. او حتی در تبعید هم گفتمان حول آینده کشور را تحت تاثیر قرار می‌داد. وی 1.7 میلیون نفر دنبال‌کننده توییتری داشت و در روزنامه واشنگتن پست یک ستون ثابت در اختیار داشت. علاوه بر این خاشقجی به طور معمول در شبکه‌های تلوزیونی بین‌المللی حضور پیدا می‌کرد.

معمای عجیب ناپدید شدن خاشقجی بخشی از یک پروژه است که از ماه ژوئن سال گذشته آغاز شده است؛ زمانی که محمد بن سلمان ولیعهد جدید عربستان شد. این مرد 30 ساله در ظاهر اصلاحات وسیعی را آغاز کرده است اما حکمرانی وی به طور فزاینده‌ای بی‌رحمانه بوده است. او به بازداشت گسترده فعالان اقتصادی و دیگر شاهزاده‌ها پرداخته است. در این سال‌ها برای فعالان حقوق زنان و حتی روحانیون میانه‌رویی که مخالف تندوری‌های مذهبی هستند حکم اعدام صادر شده است. سارا ویتسون، مدیر اجرایی دیدبان حقوق بشر در خاورمیانه معتقد است که کار به دستگیری و بازجویی از فعالان مدنی، نویسنده‌ها، روحانیون، فارغ‌التحصیلان و فعالان اقتصادی درون عربستان ختم نمی‌شود. البته در درون کشور به راحتی می‌توان چنین رویه‌ای را توجیه کرد اما آدم‌ربایی واضح خاشقجی الگوی جدیدی را نشان می‌دهد که در آن عربستان حتی تظاهر به قانون‌گرایی نیز نمی‌کند.

روند جدید تهدید فعالان مدنی شامل دستگیری لوجان الحثلول، فعال حامی حقوق زنان می‌شود، وی سومین زن تاثیرگذار دنیای عرب است که پس از ابزار تمایل دولت عربستان مبنی بر آزادسازی حق رانندگی زنان در عربستان، در این زمینه کمپینی طراحی کرد. ویتسون یکی دیگر از موارد عجیب دستگیری‌های گسترده را بازداشت غانم الدوساری می‌داند. او در یوتیوب ویدیوهایی طنزآمیز در انتقاد از خانواده سلطنتی منتشر می‌کرد و در نهایت توسط نیروهای دولت سعودی در لندن دستگیر شد. پس از روی کار آمدن سلمان بن سعود در سال 2015، سه تن از شاهزادگان سعودی بازداشت شده‌اند. ویتسون معتقد است که این موارد روی هم رفته نشان‌دهنده طبیعت بی‌باک، ظالم و قذافی‌مآب، ولیعد عربستان است. این حرکت‌ها در حقیقت پیامی تهدیدآمیز به عربستانی‌هایی است که در درون یا بیرون از کشور زندگی می‌کنند: بهتر است خفه شوید. شما به هیچ وجه در امنیت نیستید و هیچ قانونی وجود ندارد که بتواند از شما مراقبت کند.

ولیعهد عربستان چهارشنبه هفته پیش در مصاحبه‌ای با شبکه بلومبرگ اخبار مربوط به ناپدید شدن خاشقجی را رد کرد و آنها را شایعاتی بی‌اساس خواند و وعده داد که در کنار مقامات ترکیه این پرونده را پیگیری خواهد کرد: «تا جایی که من می‌دانم او به کنسول‌گری وارد شده است و پس از چند دقیقه یا نهایتا یک ساعت از آنجا خارج شده است؛ ما آماده هستیم که به مقامات ترکیه اجازه دهیم تا از محوطه کنسول‌گری دیدن کنند. این محل جزء خاک عربستان به حساب می‌آید اما تا به آنجا آمده و هرطور که دوست دارند تحقیق کنند. ما چیزی برای پنهان کردن نداریم»

روز شنبه و چهار روز پس از ناپدید شدن خاشقجی، سرکنسول عربستان در استامبول، محمد العتیبی، روزنامه‌نگاران رویترز را به درون کنسول‌گری برد تا از این عمارت شش طبقه دیدن کنند. او تمامی اتاق‌های کنسول‌گری را به وی نشان داد تا ثابت کند آنها خاشقجی را پنهان نکرده‌اند. من نیز روز یکشنبه به عادل الجبیر، وزیر امور خارجه عربستان و البته همسایه قدیم خود در واشنگتن ایمیل زدم در مورد وضعیت خاشقجی از او اطلاعات بگیرم. اما وی جواب ایمیل من را نداد.

اما کارشناسان امور عربستان سعودی معتقدند که این رویه‌ای شوم و جدید است. بروس ریدل، مامور سابق سازمان سیا و یکی از کارمندان شورای عالی امنیت ملی آمریکا که در موسسه بروکینگز مشغول به کار است به من گفت: «این اشک‌های تمساح ولیعهد تنها برای فریب‌ و پنهان‌کاری است؛ ناپدید شدن جمال خاشقجی با الگوی تهدیدات خصمانه و ساکت کردن منتقدان و مخالفین تطابق دارد»

خاشقجی در ماه آگوست سخنانی را به زبان آورد که امروز در مورد خودش صدق می‌کند: «ولیعهد هیچ انگیزه و صبری برای وفق پیدا کردن با منتقدان خود ندارد». با اینکه محمد بن سلمان هنوز به مقام سلطنت نرسیده است اما وی از همین ابتدا به مانند رهبری مستبد عمل می‌کند که در این مسیر از تمامی شش فرزند ابن سعود که پس از سال 1953 به قدرت رسیده‌اند، مستبدتر بوده است.

خاشقجی ماه نوامبر سال گذشته در مورد مورد محمد بن سلمان گفت: «او عملا تبدیل به رهبر عربستان شده است و در حوزه‌های مختلف قدرت وتو دارد». از سال 2015 که پدرش به قدرت رسیده است، وی در پنج حوزه قدرت مطلق را در دست گرفته است: او وزیر دفاع عربستان، رییس شورای اقتصادی جدید و رییس دادگاه سلطنتی است. به گفته خاشقجی محمد بن سلمان فردی به شدت مستبد و ضدآزادی‌خواهی است: «من برای 4 یا 5 سال در درون دولت مشغول به کار بودم. من هیچ‌گاه فکر نمی‌کردم که ممکن است روزی دستگیر شوم، اما در این چند سال نظرم عوض شده است و به همین خاطر کشور را ترک کردم». وضعیت خاشقجی در ماه‌های گذشته و پس از آنکه مواضع تندتری در برابر حکومت سلطنتی اتخاذ کرد، متزلزل‌تر شد.