باغ‌های ایرانی، مهر افتخاری در جهان
نگاهی به میراث ارزشمند باغ ایرانی در فهرست جهانی یونسکو
پگاه دهدار ، راهنمای گردشگری
آثار بسیاری در گوشه و کنار کشورمان وجود دارند که هر یک ویژگی‌های منحصربفردی را از معماری، فرهنگ و تاریخ ایران به نمایش می‌گذارند. این آثار بخشی از جاذبه‌های مهم سرزمینمان هستند که هر ساله علاقه‌مندان بسیاری را حتی از آن سوی مرزها به سوی خود می‌کشانند. اهمیت برخی از این آثار باعث شده تا نامشان در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گیرد تا همه مردم دنیا از اهمیت حفظ آنها آگاه شوند و کشورها در راستای نگهداریشان گام بردارند.
هفته پیشین در مورد باغ‌های ایرانی صحبت کردیم و امروز می‌خواهیم ببینیم نام کدام یک از باغ‌های این سرزمین کهن به فهرست جهانی راه یافته است.
آشنایی با میراث جهانی یونسکو
میراث جهانی یونسکو (World Heritage Sites) به مجموعه‌ای از مکان‌های فرهنگی یا طبیعی ثبت شده در سازمان جهانی یونسکو اطلاق می‌شود که توسط کمیته میراث جهانی یونسکو برگزیده شده‌اند. کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو، ترکیبی از ۲۱ کشور عضو است که توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد، هر چهار سال یک بار تعیین می‌شوند.
بر اساس کنوانسیون حفاظت از میراث جهانی فرهنگی و طبیعی آثاری که در این فهرست جای می‌گیرند به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص تعلق دارند و دولت‌ها باید در مورد حفظ و نگهداری آنها بکوشند.
کشورهای عضو یونسکو، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند. لازم به ذکر است که این آثار پس از ثبت در حیطه حاکمیت کشور مربوطه قرار می گیرند؛ اما حفاظت از آنها به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود.
«باغ ایرانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو
باغ ایرانی، باغ‌هایی هستند با معماری خاص، و عناصری از جمله ساختار هندسی، آب و درختان و ساختمان میانی که بیشتر در فلات ایران و مناطق پیرامونی آن ساخته شده اند.
سه ساختار و طراحی منحصربفرد، باغ ایرانی را از سایر باغ‌ها متمایز می‌کند: ۱- در مسیر عبور جوی آب قرار دارد. ۱- با دیوارهای بلند محصور است. ۳- عمارت تابستانی و استخر آب در آن دیده می‌شود.
۹ باغ از باغ‌های ایرانی به فهرست میراث جهانی یونسکو راه یافته‌اند که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم.
1- باغ پاسارگاد مرودشت قدیمی‌ترین باغ ایرانی
باغ ایرانی پاسارگاد، باغ شاهی پاسارگاد یا پردیس کوروش، عنوان یکی از بخش‌های مجموعه جهانی پاسارگاد است که از آن با عنوان ریشه معماری باغ‌های ایرانی و الگوی اولیه باغ سازی ایرانی یاد می‌کنند. بر اساس شواهد تاریخی کوروش‌کبیر شخصا چگونگی ساخت را برای سازندگان تشریح کرده و حتی چگونگی چینش درختان نیز بر اساس گفته‌های او صورت گرفته است. این باغ بزرگ بناها و باغ‌های کوچک دیگری را نیز در خود داشته است و بسیاری آن را یک طرح «باغ در باغ» می‌دانند.
امروزه چیزی از شکوه و زیبایی قدیم این باغ باقی نمانده اما شواهد و اکتشافات نشان می‌دهند که باغ دارای دو ساختمان برای استراحت، درختان گوناگون، گل‌های رنگارنگ و پرندگان بوده است؛ عناصری که همگی آنها را کوروش با سلیقه و نظر خود گرد هم آورده بود.
آب مورد نیاز باغ شاهی از طریق انشعاب‌‌هایی از رودخانه پلوار تامین می‌شد. یکی از نکات جالب توجه این باغ سیستم گردش آب آن در جویهای سنگی است که از آن با نام آبنما نیز یاد می‌شود. تا به امروز نزدیک به ۱۱۰۰ متر از آب‌نماهای باغ را از دل خاک بیرون آورده‌اند. آبنماها دارای دو قسمت جویهای عبور آب و حوضچهها هستند.
۲- باغ ارم شیراز
در گوشه‌ای از شمال غربی شهر شیراز، باغ زیبایی خودنمایی می‌کند که در گذر سال‌ها، سرد و گرم روزگار را چشیده و پابرجا مانده است. با وجود مطالعات و بررسی های فراوان، هنوز هم از تاریخ ساخت و بنیان‌گذار اولیه باغ ارم شیراز، اطلاعاتی در دست نیست؛ اما وجود نام این باغ در سفرنامه‌های مربوط به قرن دهم و یازدهم هجری حکایت از وجود آن در زمان‌های مذکور دارد. در هر دوره با وجود تغییراتی که در باغ به وجود آمده، مساحت آن نیز افزایش و کاهش بسیار یافته است؛ اما امروزه وسعت آن را نزدیک ۱۱۰۳۸۰ متر مربع عنوان می کنند.
استخر بزرگ، گردش آب در باغ و سرسبزی درختان تنها بخشی از زیبایی‌های این جاذبه است. در میان باغ بنایی قرار دارد که هر چشمی را به خود خیره می‌کند.
دو طبقه بالایی این بنا ستون‌‌هایی دارد که در ساخت آنها از تخت جمشید الهام گرفته شده و زیبایی و شکوه آن را در ذهن تداعی می‌کنند. تصاویری از ناصرالدین شاه قاجار، داستان‌هایی از فردوسی و نظامی از جمله سلیمان و ملکه سبا، رستم پهلوان، خسرو شیرین و یوسف و زلیخا و ادبیات کهن فارسی و قصه‌های مذهبی از جمله نقوشی هستند که بر پیکره این بنا می‌بینید.
آنچه باعث شده تا نام این باغ را ارم بگذارند، عمارت و باغی بزرگ است که به فرمان شداد پسر عماد، فرمانروای عربستان جنوبی، به منظور رقابت با بهشت بنا شد. وی با شنیدن وصف بهشت تصمیم گرفت که باغ‌ها و کاخ‌هایی را برای شبیه‌سازی آن بنا کند. او در دمشق یا اسکندریه و یا در یمن، بین صنعا و حضر موت، شهر یا باغی بهشت گونه ساخت؛ اما هنگامی که می‌خواست با لشکریانش وارد آن شود، همگی در نزدیکی شهر هلاک شدند و بهشت او هم به دلیلی نامعلوم در اعماق زمین فرو رفت.
۳- باغ شاهزاده ماهان
باغ شاهزاده نام مکانی سرسبز در شهر ماهان استان کرمان است که همچون نگینی سبز در میان کویر این دیار می‌درخشد. تاریخ ایجاد باغ شاهزاده به دوران قاجار بازمی‌گردد. این باغ تماشایی را به دستور محمد حسن خان، سردار ایروانی حاکم وقت کرمان در حدود ۱۲۳۸ خورشیدی احداث کردند. سنگ بنای ساختمان درون آن نیز در دوره حکومت عبدالحمید میرزا ناصرالدوله (نوه دختری ناصرالدین شاه) بر کرمان گذاشته شد. آب موجود در باغ شاهزاده از قنات و رودخانه تیگران که از برف‌های ارتفاعات کوه جوپار سرچشمه می‌گیرد، تامین می‌شود. این آب از مرتفع‌ترین قسمت باغ، وارد آن شده و در سیستم توزیع و نظام آبیاری شگفت‌انگیزی جریان می‌یابد تا درختان متنوع و سر به فلک کشیده را سیراب کند.
سازه‌های موجود در این باغ از جمله دیدنی‌هایی هستند که نمی‌توانید از آنها چشم بردارید. سردر، عمارت شاه نشین، استخر و جویهای زیبا که همچون آبشارهای کوچک به نظر می‌رسند جلوه‌ای خاص به این مکان بخشیده‌اند. امروزه این باغ علاوه بر یک اثر تاریخی، تفرجگاهی چشم نواز نیز به شمار می‌آید و امکاناتی همچون هتل و رستوران را در خود دارد.
۴- باغ چهلستون
با شنیدن نام چهلستون همه به یاد عمارتی با ستون‌های با شکوه می‌افتند و این کاخ را در ذهن تصور می‌کنند؛ اما باغی که عمارت چهلستون نیز در آن قرار دارد دارای ارزش بسیاری است و نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو می‌درخشد. باغ چهلستون، باغی با گذرگاه‌های زیبا و سیستم گردش آب هوشمندانه است و عمارتی بسیار زیبا در میان خود دارد که امروزه به عنوان اثری کم نظیر و موزه‌ای با اشیای جالب مورد بازدید قرار می‌گیرد. آنچه در این باغ توجه بینندگان را به خود جلب می‌کند، درختانی سر به فلک کشیده هستند که سایه‌شان را بر سر باغ انداخته‌اند. وجود استخری بزرگ در میان باغ و انعکاس تصویر عمارت در آن از جمله سوژه‌های عکاسی در این مکان است. مجسمه‌هایی که در پیرامون استخر نیز جاگذاری شده‌اند در نوع خود جالب توجه هستند.
۵- باغ فین کاشان
باغ فین پهنه سبز و زیبایی است که با دیوارهای بلند، کاملا از فضای شهر و همهمه‌هایش جدا شده است. حضور قنات‌ها و کاریزها باعث شده تا آب مورد نیاز این باغ تامین شود و درختان و پوشش گیاهی به حیات خود ادامه دهند.
این باغ با بارو و برج های استوانه‌ای شکل، در بر گرفته شده‌اند. ساکنان در پناه برج و بارو در امنیت کامل قرار داشتند و حجم، شکل و ارتفاع بنا نیز نشان گر جلال و شکوهی شاهانه بوده است. قتل امیرکبیر در حمامِ این باغ روی داده و موجب شهرت آن شده است.
حدود ۵۷۹ اصله درخت سرو و ۱۱ اصله درخت چنار در باغ وجود دارد که اغلب آنها بین ۱۰۰ تا ۴۷۰ سال سن دارند. گذرگاه‌های زیبای باغ، حوضچهها و استخرها، جویهای روان و فواره‌ها در کنار ساختمان‌های چشم‌نواز همه و همه فضایی دل‌انگیز را ایجاد کرده‌اند. وجود چایخانه در فضای این باغ به شما این امکان را می‌دهد تا در کنار لذت بردن از جلوه‌های تاریخی و طبیعی، ساعاتی خوش و آرامش‌بخش را نیز برای خود خلق کنید.
یکی از عناصر جالب توجه این باغ، حوضی است که مردم با انداختن سکه در آن آرزوهایشان را طلب می‌کنند و معتقدند با این کار این آرزوها برآورده می‌شوند. فلسفه انداختن سکه در آب به آیین میترا در مذهب زرتشت باز می‌گردد. در این آیین آب مظهر پاکی به شمار می‌رود و مردم باید یک قسمت مال خود را به الهه آب می‌بخشیدند تا برکت را به خانه‌های خود بیاورند.
۶- باغ عباس آباد بهشهر تنها باغ جهانی شمال ایران
مجموعه تاریخی و باغ عباس‌آباد فضایی زیبا در دامنه رشته کوه‌های البرز است که مهم‌ترین باغ غیر کویری ایران به شمار می‌رود. این مجموعه ارزشمند به دستور شاه عباس اول ساخته شد و امروزه وسعت آن به ۵۰۰ هکتار می‌رسد. مجموعه عباس‌آباد بر روی یک تپه طبیعی قرار دارد. مهندسان دوره صفوی با بریدن این تپه، پلهکها و سکوهایی به وجود آوردند و سپس موفق شدند باغی سه طبقه و پلکانی را ایجاد کنند و عمارتی زیبا را در بالاترین قسمت آن بسازند.
مانند بسیاری از باغ‌های ایرانی، استفاده از قرینه‌سازی در معماری این باغ نیز به چشم می‌خورد که بر زیبایی آن می‌افزاید. یکی از ویژگی‌های جالب توجه این باغ جاده‌های سنگ‌فرش آن هستند که در بخش‌هایی از این مجموعه وسیع وجود دارند. محور آبرسانی باغ از اتصال لوله‌های سفالی به وجود آمده است. این لوله‌ها آب را به همه نقاط باغ می‌رساندند و درختان را سیراب می‌کردند.
برج‌های دیده‌بانی، محوطه شمالی و جنوبی، سد و برج کنترل جریان آب، کارگاه‌های پخت سفال و... بخش‌هایی هستند که تا امروز در این مکان کشف شده‌اند. یکی از مهم‌ترین و مشهورترین بخش‌های این باغ دریاچه آن است که بنایی را در میان خود دارد.
۷- باغ دولت آباد یزد میزبان بلندترین بادگیر جهان
باغ دولت آباد یکی از اصیل‌ترین باغ‌های ایرانی به شمار می‌رود که در اواخر دوره افشاریه ساخته شده‌است. این باغ چهار بنای اصلی داشته که سه مورد از آنها به نام هشتی، تالار طنبی و سردر هنوز هم سر پا مانده‌اند. قسمت‌های متعددی از این باغ از میان رفته و امروزه تنها چهل هزار مترمربع از آن باقی مانده است. باغ دولت آباد باغی سکونتگاهی - حکومتی به شمار می‌رفته است و دو بخش مجزا در آن به چشم می خورد: باغ بیرونی برای انجام تشریفات حکومتی، مراسم ورزشی و اداره امور شهر و باغ اندرونی برای استفاده‌های خصوصی و اقامتگاهی.
یکی از دلایل شهرت این باغ، بادگیر بلندی است که در آن به چشم می‌خورد و عنوان بلندترین بادگیر خشتی جهان را از آن خود کرده است. این بادگیر بر فراز ساختمان هشتی (عمارت تابستانه) قرار دارد و خنکای نسیم کویری را در ساختمان به جریان می اندازد. در این باغ مانند سایر باغ‌های ایرانی آب نقش مهمی دارد؛ آبی که از قنات تاریخی دولت آباد تامین می‌شد. این قنات یکی از مهم‌ترین و طولانی‌ترین قنات‌های شهر یزد به شمار می‌رود که دارای پنج رشته بوده و از ارتفاعات مهریز سرچشمه می‌گرفته است.
۸- باغ اکبریه بیرجند
باغ اکبریه، باغی در شهر بیرجند است. شواهد تاریخی، حکایت از شروع احداث باغ و عمارت اکبریه در اواخر دوران زندیه یا اوایل دوران قاجاریه دارند و اسناد تاریخی تکمیل و اتمام مراحل ساخت این اثر را به دوران قاجار نسبت می‌دهند. این باغ در بستری کوهستانی قرار دارد و با دیواره‌های خشتی از سه طرف محصور شده‌است.
فرم معماری این باغ، ایرانی است؛ اما الهاماتی از معماری روسی نیز در آن هویداست و تلفیق آن با معماری اسلامی، سبک معماری نوینی را به نمایش گذاشته است. فضاهای موجود در این باغ عبارتند از: عمارت حشمت‌الملک، عمارت مرکزی و فضاهای خدماتی. موزه‌هایی نیز در داخل این باغ قرار دارند که هر یک برگی از تاریخ و فرهنگ این دیار را به نمایش می‌گذارند. این موزه ها عبارتند از: موزه باستان‌شناسی بیرجند، موزه مردم‌شناسی بیرجند، موزه عروسک و فرهنگ خراسان.
۹- باغ پهلوان پور مهریز
باغ پهلوان پور باغی به جا مانده از اواخر دوره قاجار به شمار می‌رود که به دلیل روان بودن آب در داخل آن از روزگاران گذشته شهرت خاصی داشته است. بیشتر آب این باغ به طور مستقیم از قنات حسن‌آباد تامین می‌شود و این آب به جز باغ پهلوان پور به طور مستقیم به هیچ یک از باغ های منطقه نمی‌رود. قنات شاه حسینی و قنات مزویرآباد از جمله منابع دیگر تامین آب باغ هستند.
درختان تنومند و سالخورده چنار از جمله جاذبه‌های این باغ هستند که دو طرف جوی اصلی باغ قد علم کرده‌اند. انار، بادام و خرمالو درختان مثمر این باغ هستند و وجود آنها صفای خاصی به این مکان بخشیده است.
بسیاری از کارشناسان بر این باورند که باغ پهلوان پور از لحاظ معماری، تغییرات سبک باغ‌سازی کهن ایرانی به باغ‌سازی رایج امروزی را نشان می‌دهد و از این نظر اهمیت خاصی دارد. مجموعه ورودی، ساختمان کوشک یا شربتخانه، بنای زمستانخانه، بنای سرایداری، حمام و آشپزخانه بخش‌های مختلف این مجموعه را تشکیل می‌دهند. جالب است بدانید که مجموعه ورودی باغ تزییناتی همانند تزیینات دوره زندیه دارد؛ اما تاریخ ساخت آن به دوران قاجار باز می گردد.
سخن آخر
وجود نام تعدادی از آثار کشورمان در فهرست میراث جهانی یونسکو مهر افتخاری بر سینه این سرزمین است پس چه بهتر که قدردان این افتخار باشیم و در سفرهایمان به شهرهای دور و نزدیک سری هم به این آثار بزنیم. دیدن این آثار ردایی از غرور را بر تنمان می‌نشاند و گوشه‌ای از تاریخ پر افتخار کشورمان را بازگو می‌کند. در این میان باغ‌های ایرانی را فراموش نکنید چرا که علاوه بر لذت بردن از مرور تاریخ از فضای دل انگیز آنها نیز بهره می‌برید.
دیدگاه تان را بنویسید