فرسودگی در زمین و هوا

مریم شکرانی

 کشته شدن ۷ شهروند ایرانی در دو سانحه جاده‌ای بار دیگر موضوع ناوگان فرسوده را سر زبان‌ها انداخته است اما این ماجرا، ماجرای امروز و دیروز نیست و حالا صنعت حمل و نقل ایران با انبوهی از ناوگان فرسوده مواجه است که به دلیل تورم دو رقمی، قیمتگذاری دستوری و  سیاست‌های نادرستی که به رواج استفاده از خودروهای شخصی انجامیده، غیراقتصادی و زیانده شده است. حالا بر اساس اعلام نهادهای متولی حدود ۶۰ درصد اتوبوس‌های بین شهری، نیمی از هواپیماها و حدود نیمی از قطارهای ایران فرسوده هستند.شاید از این روست که تصادف در ایران امری عادی تلقی می‌شود و حتی مقامی مسئول وقتی در صدد توضیح حادثه رخ‌داده برای خبرنگاران بر می‌آید می‌گوید این دست حوادث به طور طبیعی رخ می‎دهد . نرخ تصادفات در ایران نیز در قیاس با استانداردهای جهانی بالاست و ایران یکی از بالاترین کشته‌های جهان در تصادفات جاده‌ای را داراست. بی‌کیفیتی ناوگان حمل و نقل در کنار جاده‎های غیراستاندارد عامل مهم این وضعیت تلقی می‌شود.

۶۰ درصد اتوبوس‌های بین شهری فرسوده هستند

چیزی نزدیک به ۶۰ درصد اتوبوس های بین شهری ایران فرسوده هستند. داریوش باقری‌جوان، مدیرکل دفتر حمل و نقل مسافری سازمان راهداری با اعلام این موضوع به خبرگزاری بازار گفته است که ۱۵ هزار اتوبوس بین شهری در جاده‌های ایران تردد می‌کند که بیشتر از ۶۰ درصد آنها عمری بالای ۱۵ سال دارند و جان مسافران را تهدید جدی می کنند. ضمن اینکه عامل آلودگی محیط زیست هم هستند.

او توضیح داده است که نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی در ابتدای سال ۱۳۹۷ به عنوان یکی از  اولویت‌های مهم از سوی دولت مطرح شد اما هنوز بخش بزرگی از ناوگان حمل و نقل عمومی فرسوده هستند. این موضوع در حالی رخ می‌دهد که رانندگان اتوبوس با اشاره به جهش قیمت خودروهای سنگین و هزینه سنگین نگهداری و تعمیر آنها اعلام می‌کنند که توانایی نوسازی ناوگان خود را ندارند.  آنها همچنین به کاهش قابل توجه مسافران اتوبوس و رواج استفاده از خودروهای شخصی اشاره می‌کنند و می‌گویند در عین کاهش درآمد با جهش هزینه‌هایشان مواجه شده‌اند و وام‌های نوسازی خودرو هم کفاف هزینه خرید جایگزین نو وسایل نقلیه را نمی‌دهد.

نیمی از هواپیماهای ایران زمین‌گیر هستند

ناوگان فرسوده حمل و نقل ایران به اتوبوس‌های بین‌شهری محدود نمی‌شود و وضعیت ایرلاین‌های کشور هم تعریفی ندارد. بر اساس اعلام وزارت راه و شهرسازی در ایران چیزی حدود ۲۵۰ فروند هواپیما وجود دارد که حدود نیمی از آن فرسوده و زمینگیر است.

میانگین سن ناوگان هوایی ایران که تا پیش از برجام به ۲۵ سال می‌رسید در فرصت کوتاهی که برجام ایجاد کرد و با خرید هواپیماهای نو به ۱۶ سال کاهش داشت. با وجود این همچنان در صنعت هوایی ایران هواپیماهایی وجود دارد که قدمت شان به ۴۰ سال می‌رسد.

این در حالی است که در امارات، ترکیه و قطر میانگین عمر ناوگان هوایی بین ۵ تا ۷ سال است و این کشورها چیزی حدود ۱.۵ تا ۲ برابر ایران هواپیما دارند.  در ایران اما صنعت هوایی تحریمی طولانی به قدمت حدود ۴ دهه را تجربه کرده است و ناوگان آن مستهلک و ایرلاین های زیادی زیانده هستند.  احسن علوی، نائب رییس کمیسیون عمران مجلس دهم پیش از این با اشاره به فرسودگی ۵۰ درصدی ناوگان هوایی ایران گفته بود که یکی از مشکلات کنونی حوزه هواپیمایی کشور، فرسودگی این ناوگان هستند، که این مسئله ضمن اینکه خطرات بسیاری را برای مسافران به دنبال داشته، موجب شده که هزینه نگهداری ناوگان هواپیمایی بسیار بالا برود.

او توضیح داده بود که بر اساس گزارش‌های واصله، بیش از ۵۰ درصد هواپیما‌های ایرلاین‌ها فرسوده بوده و عملا زمینگیر شده‌اند.

بر اساس برنامه چهارم توسعه قرار بود با خارج‌سازی ناوگان مسافری ریلی بالای ۳۰ سال از فعالیت عملیاتی در حمل و نقل مسافر، سن این ناوگان به ۱۵ سال کاهش یابد، اما این اتفاق رخ نداد و قراردادهای پسابرجامی نوسازی ناوگان ریلی با سه کشور هیچ گاه عملی نشد

علوی همچنین گفته بود: بعد از برجام امیدوار به نوسازی ناوگان هواپیمایی از طریق انعقاد قرارداد با بوئینگ و ایرباس بودیم، اما متأسفانه با اقدام تحریمی آمریکا، تمام اقدامات متوقف شد، حال در شرایط کنونی وزارت راه و شهرسازی باید تمهیدات ویژه‌ای را برای جایگزینی هواپیما‌های فرسوده بیاندیشد.

او البته توضیح داده است: در شرایط کنونی با توجه به اینکه فرآیند خرید هواپیمای نو از کشور‌های خارجی بسیار سخت و دشوار شده، بهترین راه برای تأمین نیاز‌های ناوگان هوایی کشور، اجاره مدت‌دار هواپیما از کشور‌های دیگر است و همچنین خرید هواپیما‌های دست دوم در حد نو نیز یکی دیگر از راهکار‌ها برای تأمین نیاز کشور است، تا بخشی از هواپیما‌های فرسوده از فرآیند استفاده خارج شده و هواپیما‌های جدید جایگزین آن شود.

البته ایرلاینهای ایران با اشاره به کاهش قابل توجه قدرت خرید مردم و همچنین شیوع کرونا و ریزش سفرهای هوایی از زیان ۳ هزار میلیاردی خود خبر داده‌اند و معتقدند که در چنین وضعیتی قادر به نوسازی ناوگان خود نیستند.

تردد قطارهای ۶۲ ساله در ایران

در این میان وضعیت حمل و نقل ریلی هم دست کمی از سایر شقوق حمل و نقل ندارد و بر اساس آخرین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس میانگین عمر بیش از ۲۲ هزار ناوگان باری ایران تقریباً ۲۷ سال است.

بر اساس آنچه مرکز پژوهش‌های اعلام کرده، کم‌ترین و بیش‌ترین سن ناوگان مسافری به ترتیب برابر نوساز و ۶۲ سال است و همچنین در این گزارش آمده است که حدود ۴۵ درصد از لکوموتیوهای موجود، بیش از ۴۰ سال عمر دارند. این در حالی است که بر اساس برنامه چهارم توسعه قرار بود با خارج‌سازی ناوگان مسافری ریلی بالای ۳۰ سال از فعالیت عملیاتی در حمل و نقل مسافر، سن این ناوگان به ۱۵ سال کاهش داشته باشد اما این اتفاق رخ نداد و قراردادهای پسابرجامی نوسازی ناوگان ریلی با سه کشور که هیچ گاه عملی نشد.

در این میان ناوگان ریلی ایران هم سال‌هاست با  زیان‌های سنگین مواجه است و شرکت راه آهن از  زیاندهی بخش مسافری گزارش داده است. بر اساس گزارش راه‌آهن، مسافران قطار سالانه حدود ۹ تا ۱۰ درصد کاهش دارند و وعده‌های کهنه ورود قطار سریع السیر به خطوط ریلی ایران تاکنون بی‌نتیجه مانده است.

 به نظر می‌رسد در میان انبوه اولویت‌های اصلاح ساختاری در اقتصاد ایران، اصلاح ساختار حمل و نقل و نوسازی ناوگان به منظور کاهش ریسک، یکی زا ضروریان دولت سیزدهم است چرا که اهمال در این حوزه به قمیت جان شهروندان تمام می‌شود.