گنجینه‌های تاریخی در قلب مشهد

پگاه دهدار ،  راهنمای گردشگری

وقتی حرف از مشهد می‌شود همیشه بیشتر از سایر نقاط آن، حرم مطهر امام هشتم شیعیان امام رضا (ع) به ذهن همه‌ی ما می‌رسد و بی‌شک این مکان جزء اولین مکان‌هایی است که هر مسافری که پا به مشهدالرضا می‌گذارد به آن جا می‌رود. اما مشهد مملو است از اماکن گردشگری متناسب با انواع و اقسام سلیقه‌ها. یکی از این جاذبه‌ها انواع موزه‌هایی هستند که در این شهر واقع شده‌اند.

موزه‌ها نقش بسیار مهم و حیاتی را در شناخت مسافر نسبت به مقصد، و تاریخ و فرهنگ آن ایفا می‌کنند و روایتگر داستان‌های بسیاری هستند. زمانی که هر مسافر پا به موزه می‌گذارد و قدم به قدم ویترین‌های آن را جلو می‌رود و نظاره می‌کند و راهنمای موزه، اشیا و آثار را برایش روایتگری می‌کند گویی که انسان سوار بر ماشین زمان شده است و قدم به قدم تاریخ را جلو می‌رود. جنگ می‌کند، صلح می‌کند، در تمدن و شهرهای مختلف زندگی می‌کند، از نقوش ظرف‌هایی که ساخته پرده برمی‌دارد و متون حک شده بر لوح‌ها را می‌خواند، لباس محلی بر تن می‌کند و با بوم آورد‌ها صنایع دستی می‌سازد و در نهایت با ویترین آخر در حالی که بسیار زیسته و آموخته به زمان حال باز می‌گردد.

مشهد دارای موزه‌های بسیار با ارزش در کشور است که طیف وسیعی از دوره‌های تاریخی و موضوع هارا شامل می‌شوند. یکی از مهم‌ترین موزه‌های این شهر و کشور، موزه‌های آستان قدس رضوی هستند. موزه‌هایی که در حرم امام رضا (ع) برپا شده‌اند و زائران می‌توانند علاوه بر زیارت درگاه امام هشتم به سیاحت در این موزه‌های جالب و دیدنی بپردازند.

من هم تصمیم گرفتم در یکی از سفرهایم به این شهر، سری به این موزه‌ها بزنم و از آن‌ها بازدید کنم.

گنجینه‌ی آستان قدس رضوی

ارادت و احترام مردم و دوستداران اهل بیت و امام رضا سبب شده بود تا هدایای نفیس و ارزشمندی را به حرم ایشان تقدیم کنند. این هدایا در کنار اشیا و آثار قدیمی حرم و سایر امکان متبرکه که سال‌ها در خزانه حرم نگه‌داری می‌شدند گنجینه باشکوهی از اشیای گران‌بها را تشکیل می‌دهند که اولین بار در سال ۱۳۱۶ به نمایش گذاشته شدند. تا اینکه در سال ۱۳۲۴ در شرق مسجد گوهرشاد و در کنار مقبره شیخ بهایی ساختمانی سه طبقه را با مساخت ۱۰۳۴ متر مربع برای این منظور ساخته و موزه آستان قدس رضوی افتتاح شد.

در سال ۱۳۵۱ اشیای این موزه به تالار تشریفات آستان قدس رضوی منتقل شد تا مکانی جدید برای موزه در ضلع جنوبی حرم و در صحن کوثر ساخته شود. این ساختمان جدید در سال ۱۳۵۶ کار خود را آغاز کرد و در آن مجموعه‌ای بی‌نظیر و چشم نواز از فرش‌ها، اجزای معماری حرم مطهر، وسایل روشنی و محراب و... در قاب ویترین‌های آن به در معرض نمایش قرار داده شدند. بعد از انقلاب اسلامی موزه‌ آستان قدس رضوی توسعه یافت و موزه‌ها و گنجینه‌های متعددی در آن ایجاد شد به‌گونه‌ای که در حال حاضر ۱۶ گنجینه‌ باارزش با آثار نفیس زیر نظر موزه‌های آستان قدس فعالیت می‌کنند.

گنجینه‌ی تاریخ رضوی

من تصمیم گرفته بودم که بر اساس علاقه‌مندی شخصی بازدید از این موزه‌ها را ترتیب بندی کنم. بنابراین اول از همه با گنجینه تاریخ رضوی بازدیدهایم را آغاز کردم. گنجینه تاریخ رضوی در گذشته موزه‌ی تاریخ مشهد بوده و به این دلیل انتخاب اول من قرار گرفت. این موزه در سال 78 تاسیس شده بود تا بازدیدگنندگان با تاریخ شهر و سیر اتفاقات و حوداثی که در حرم مطهر روی داده بود آشنا شوند. بعدها، یعنی در سال 92 نام این موزه به تاریخ حرم رضوی تغییر پیدا کرد و امروزه در این مکان ضریح‌های فولادی کتیبه‌های طلا، محراب‌های زرین فام، عکس‌های تاریخی، وسایل روشنایی و...حرم رضوی در دو بخش اشیای کاربردی و اشیای مربوط به معماری حرم به چشم می خورند که برای من دیدن این اشیای قدیمی که روزگاری در حرم مورد استفاده قرار می گرفته بسیار جالب بود.

موزه مردم شناسی

بعد از موزه تاریخ رضوی، موزه مردم شناسی را انتخاب کردم. موزه‌های مردم شناسی، شناخت و مقایسه آن‌ها با یکدیگر برای من همیشه جذاب است چرا که در مورد نحوه‌ی پوشش، خوراک، سبک معیشت و زندگی و کسب و کار، و فرهنگ مردم آن دیار اطلاعات مفیدی را می‌توانم کسب کنم. موزه مردم شناسی مشهد در حمامی قدیمی و تاریخی دایر شده که با بازدید از آن می‌توان این حمام را هم دید و به قول معروف یک تیر و دو نشان است. این موزه در سال ۱۳۸۵ در حمام تاریخی و عصر صفوی مهدی قلی بیک افتتاح شد. حمام مهدی قلی بیک یا حمام شاه مشهد یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های ایران است که قدمت بنای آن به دوران صفویه بازمی‌گردد و در کنار مسجد قدیمی شاه مشهد واقع شده است و به همین علت، به این حمام، حمام شاه مشهد نیز می‌گویند که پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ نام آن به حمام رضوی تغییر یافت. این حمام در کنار حرم امام مهربانی‌ها، حضرت امام رضا (ع)  و بازار قدیمی فرش مشهد قرار دارد. حمام مهدی قلی بیک در سال ۱۳۰۰ هجری خورشیدی به درخواست مهدی قلی بیک از بازماندگان خانواده امیر ارغون آقای اویرات و از امرای ترک خراسان که به‌عنوان میرآخور (رییس اصطبل شاهی) شاه عباس اول صفوی منصوب شده بوده است، ساخته شده است و سپس وقف عموم مردم شد که به همین دلیل نام این حمام را، حمام مهدی قلی بیک نامیدند. حمام مهدی قلی بیک طی سال‌های متمادی، که حدوداً ۳ دهه پیش می‌باشد، مورد استفاده عموم مردم بوده است تا اینکه بعد از پیشرفت شهر، این حمام تاریخی بصورت متروکه درآمد.

 حمام مهدی قلی بیک مشهد در مجموع از ۷ بخش سربینه یا رختکن، بخش های سربینه و غرفه های آن، هشتی یا میاندر، گرمخانه، تون ( گلخن یا آتش‌خانه )، چاله حوض و موزه مردم شناسی تشکیل شده و آثاری چون شمعدانی‌ها، اشیای لاکی و خاتم‌کاری در آن به نمایش در آمده است.

موزه استاد فرشچیان

وقتی اسم استاد فرشچیان، نقاش معاصر، به گوش تک تک ما می‌رسد بلافاصله یاد و نقش تابلوی عصر عاشورا در ذهن‌هایمان نقش می‌بندد و من گمان نمی‌کنم که ایرانی‌ای باشد که این تابلو را نشناسد. بنا براین انتخاب بعدی من موزه استاد فرشچیان بود. جایی که این تابلوی زیبا و گرانبها نگهداری می‌شود.

در سال 1389 تالار استاد فرشچیان با سیزده تابلوی اهدایی ایشان در طبقه همکف موزه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی افتتاح شد. پنجمین روز آفرینش، ضامن آهو، پناه و عصر عاشورا از جمله این تابلوهای نفیس هستند و با اهدای پانزدهمین تابلوی ارزشمند ایشان با نام «معراج» در سال 1393، این تالار از غنای بیشتری برخوردار شده است.

موزه قرآن و نفایس

بعد از بازدید این تابلوهای زیبا به موزه قرآن و نفایس رفتم. این موزه اولین گنجینه قرآن جهان با ماهیت دینی و هنری است. قرآن‌های خطی منتسب به ائمه اطهار، قرآن بابری و سایر نسخ‌های خطی از دیدنی‌های این گنجینه است. ارزش و اعتبار این گنجینه به صحیفه‌ها و 5 قرآن‌ ارزشمند متعلق به امام علی (ع)، امام حسن (ع)، امام حسین (ع)، امام سجاد (ع) و امام رضا (ع) است می‌باشد.

موزه فرش

سپس راهی موزه فرش شدم. موزه فرش آستان قدس رضوی بزرگترین موزه تخصصی فرش خاورمیانه است که نزدیک به ۹۰ درصد فرش‌های این موزه توسط بانیان خیر وعاشقان حضرت رضا (ع) در زمان‌های مختلف به این مجموعه اهدا و وقف و بقیه آن نیز به سفارش این مجموعه برای استفاده در این بارگاه ملکوتی و بیوتات خریداری‌شده است. از جمله آثار نفیس به نمایش درآمده در این موزه مجموعه‌ای از قالی‌های کرک و ابریشم و نفیس دوره صفوی هستند که به قالی‌های ایران و هند معروف هستند. همچنین قالی‌های پرده‌ای که خاص حرم مطهر بافته شده‌اند. این قالی‌ها برخی وقف و نذر شده و کتیبه دار می‌باشند و برخی به سفارش آستان قدس رضوی بافته شده‌اند و بر درهای ورودی به فضای زیارتی نصب می‌شدند.

موزه های آستان قدس رضوی هر یک در نوع خود یکی از بهترین و مهم ترین موزه‌های کشور هستند که علاوه بر مساحت زیاد هر موزه، از اشیا و دیدنی های بسیاری برخوردار هستند و احتیاج به زمان زیادی برای بازدید دارند. درواقع یا باید بر اساس اولویت و علاقه تعدادی از آنان را انتخاب کرد و یا دو روز را برای بازدید از این موزه ها در نظر گرفت چرا که ساعت بازدید از این موزه‌ها ۸ صبح الی ۱۸ عصر است.

موزه آبزیان

شاید جالب باشد که بدانید در حرم امام رضا و در موزه آستان قدس رضوی گنجینه‌ای از آبزیان وجود دارد. پس به سراغ این موزه رفتم. این مجموعه شامل بخش نرمتنان و موجودات دریایی تاکسیدرمی است. گونه‌های مختلف صدف و حلزون، ماهی مومیایی شده با عنوان شیطان دریا، ماهی فوگل، سفره ماهی، مارماهی، انواع کوسه ماهی از آبزیان دیدنی این قسمت هستند.

موزه نجوم

از دوران نوجوانی تا کنون، نجوم همیشه یکی از علاقه مندی‌های مهم من بوده است و گنجینه نجوم آستان قدس انتخاب بعدی من بود. در این موزه انواع تلسکوپ شکستی و انعکاسی، کره سماوی و نجومی و جغرافیایی، دوربین چشمی و اپرا، و تئودلیت (سمت‌یاب) و سکستانت و اکتانت، کادران، وسیله اندازه‌گیری زاویه‌های عمودی، انواع مدل حرکت زمین، وسایل نجوم دریایی، چندین نمونه گونیا، خط‌کش و پرگار مورد استفاده در ساخت وسایل نجومی، دستگاه مورس و زلزله‌نگار به نمایش گذاشته شده‌اند و بسیار موزه‌ی جالب و مورد توجهی است.

موزه ساعت

بعد از بازدید از موزه نجوم، نوبت بازدید از موزه ساعت رسید. در این موزه می‌توان سیر و گذر زمان را دید و انواع ساعت‌های دیواری، آونگ‌دار و رومیزی در آن موجود است. از ساعت‌های شاخص و گران‌سنگ این مجموعه، ساعت آفتابی با توپ خورشیدی است که این ساعت اعلام کننده ظهر محلی است. شاخص مثلثی روی یک پایه فلزی نصب شده است که در هنگام ظهر شرعی با جمع شدن نور خورشید در یک نقطه و انعکاس آن به وسیله عدسی روی توپ ساعت، محلی که باروت‌ها در آن جمع شده انفجار صورت می‌گیرد که صدای آن ظهر شرعی را اعلام می‌کند.

موزه ظروف

گنجینه ظروف نیز شامل اشیا زیبا و منحصر به فردی هستند. گنجینه ظروف شامل تعدادی ظروف سفالی، چینی، بارفتن و فلزی است. سفال‌ها مربوط به عصر آهن؛1200 سال ق.م.، و دوره تاریخی(مربوط به دوره پیدایش خط) است که منابع با ارزشی برای دستیابی به شیوه زندگی و حتی عقاید مردمان آن روزگار دارد. همچنین ادامه این سیر تاریخی از ظهور اسلام و سلسله‌های مختلف مانند غزنوی، سلجوقی، صفوی و قاجار در این گنجینه به نمایش در آمده است. نمونه‌هایی از ظروف چینی مختلف از قبیل آبی سفید، پنج رنگ و هفت رنگ، ظروف بارفتن و ظروف بلوری دوره قاجار در معرض دید قرار گرفته است. سماور زغالی مرصع، با تکنیک برجسته‌ کاری و مشبک، مربوط به دوره قاجارو بعضی از ظروف سفالی به نمایش درآمده نیز مربوط به حفاری‌های داخل حرم مطهر است که در جریان ساخت و سازهای جدید به دست آمده است.

موزه هنرهای تجسمی

در نهایت گنجینه هنرهای تجسمی انتخاب آخر و یکی از بهترین انتخاب‌های من برای بازدید بود که شامل تعدادی از آثار نفیس در سبک‌های مختلف از هنرمندان برجسته ایرانی و اروپایی از جمله چهار اثر از استاد کمال الملک: نقاش معروف دوره قاجار به نام‌های اشرف‌البلاد (بهشهر امروزی)، پل رودخانه تجن، منظره روستای پول کجور و رودخانه شیلات فرح آباد مازنداران در معرض دید عموم قرار داده شده است.

به پایان ساعت بازدید نزدیک می‌شدم و هنوز تعدادی از موزه‌ها را ندیده بودم. پس در روز بعد مجدد به حرم مطهر و مجموعه موزه‌های آستان قدس رفتم و از سایر موزه‌ها بازدید کردم که شامل موزه هدایای مقام معظم رهبری، گنجینه سکه، گنجینه سلاح، وگنجینه مدال می‌شد و هر یک از آنان در نوع خود از شگفتی و زیبایی‌های بی‌شماری برخوردار بودند.