نگاهی به کارنامه هنری جعفر پتگر
نشانی‌هایی از یک دوران پرتب و تاب تاریخی
بهروز فائقیان
هنر نوگرای ایران چگونه و از چه مسیری جایگزین شکل‌های سنتی هنرهای تصویری دیرپای این سرزمین شد و مشخصاً کدام چهره‌ها در این صحنه نقش‌آفرینی کردند؟ واضح است که این دگرگونی‌ها در گستره تاریخی وسیعی شکل گرفته‌اند و بروز و ظهور هنرمندان و نحله‌های فکری مختلف در این میان اثرگذاری داشته‌اند؛ اما چه استعدادهایی به عنوان فرزندان زمانه خود طلایه‌داری پدیده‌های هنری این مرزو بوم را در آستانه پای گذاشتن به عصری نو بر دوش گرفتند؟ جعفر پتگر (اسفند ۱۲۹۹-۲۵ شهریور ۱۳۸۴) که در کنار برادرش علی اصغر پتگر سر سلسله خانواده‌ای تاثیرگذار در هنر یک قرن اخیر ایران را تشکیل می‌داد، یکی از این هنرمندان است.
جعفر پتگر از جهات مختلفی باید هنرمندی اثرگذار در هنرهای تجسمی یکصد سال گذشته محسوب شود. تأسیس اولین آموزشگاه خصوصی نقاشی در ایران و در خیابان نادری، کوچه نوبهار یکی از فعالیت‌های جعفر و علی اصغر پتگر بود که به موازات آفرینش هنری به تعلیم و تربیت هنرجویان پرداختند. همین آموزشگاه به عنوان اولین کلاس آزاد نقاشی بانوان در ایران هم شناخته می‌شود و با توجه به سال تأسیس این آموزشگاه (۱۳۱۹) آنان را باید از جمله اولین خدمت‌دهندگان به فرهنگ بانوان در ایران جدید هم به حساب آورد.
اینکه جعفر پتگر چگونه به نقاشی می‌اندیشید و چه سودایی در این زمینه در سر داشت، شاید به اندازه هر هنرمند دیگری وابسته به فضای فرهنگی و اجتماعی مشخصی است که او در آن نفس می‌کشید. به همین دلیل است که شاید بهتر باشد در فرصتی که در آستانه یکصدمین سالگرد تولد او، برای مروری اجمالی بر دستآوردهای هنری‌اش دست داده، فضای زیسته هنرمند در آن دوران را هم تا اندازهای مورد توجه قرار دهیم.
سال‌های نوجوانی جعفر پتگر که با اولین آموزش‌های هنری جدی در مدرسه صنایع مستظرفه آذربایجان در تبریز همراه شد، همچنان سال‌های سیطره مکتب کمال‌الملک بر فضای هنری کشور بود. مکتبی که طبیعت‌گرایی و در کنار آن یادآوری چشم اندازهای فرهنگی مشرق زمین وجه مشخصه آن بود و جعفر پتگر هم به عنوان هنرمندی که کودکی‌اش را در همین اتمسفر فرهنگی می‌گذراند، تجربه‌های اولیه‌اش را در چنین فضایی است که شکل می‌دهد. اما به دنبال این‌ها عواملی دست به دست هم می‌دهند تا او زودتر از آنچه تصورش می‌رفت دغدغه‌های شخصی‌تر خود را در آثارش بروز دهد. اما در ارتباط با آفریده‌های هنری جعفر پتگر جوان از کدام عوامل فرهنگی و اجتماعی سخن می‌گوییم؟
زیستن در کوران تحولات اجتماعی
تولد جعفر پتگر به لحاظ تاریخی با یک جابه‌جایی بزرگ در عرصه سیاسی و اجتماعی کشور همزمان می‌شود. در ۳ اسفند ۱۲۹۹ رضاخان میرپنج، فرمانده تیپ همدان با همکاری سیدضیاء‌الدین طباطبایی، مدیر روزنامه رعد علیه دولت سپهدار رشتی، نخست‌وزیر احمدشاه قاجار کودتا می‌کند و زمینه سقوط سلسله قاجار و تأسیس حکومت پهلوی را فراهم می‌آورد. از طرف دیگر، دو سال قبل از تولّد جعفر پتگر (۱۹۱۸ میلادی) بلشویک‌ها در روسیه انقلاب کرده و حکومت شوروی را بنیاد گذاشته بودند، اوضاع داخلی ایران و شوروی تازه تأسیس یافته بسیار نابسامان و بی‌ثبات شد و مردم در فقر و تنگدستی به سر می‌بردند.
جعفر پتگر شاید اولین نشانه‌های تأثر عمیق از فقر و نابسامانی‌های اجتماع اطرافش را در همین روزها و در حالی که تنها سه ساله است از خود بروز می‌دهد. او بعدها از درباره اولین خاطراتش از حضور در یک کارگاه قالیبافی در تبریز در همراهی پدرش می‌نویسد: «همراه پدر و برادر بزرگم، به کارگاه قالیبافی می‌رفتم. گرچه تلخی اندیشیدن درباره کارگران نوجوان قالیباف، که مجبور بودند بجای تحصیل یا پرداختن به نشاط‌های متناسب سنشان، به کار و کسب درآمد بپردازند، از همان ابتدا، روح مرا مجروح و آزرده می‌کرد.»
سال‌های تحصیل هنرمند در مدرسه صنایع مستظرفه تبریز هم از حیث شکل‌گیری ذائقه هنری او تعیین‌کننده است. جعفر پتگر بعدها در همین ارتباط نوشته است: «این هنرستان زیر نظر مرحوم میرمصور، که نقاش معروف و مورد احترام آن روز آذربایجان بود، اداره می‌شد. سه سال هم پیش این استاد به طراحی و شبیه‌سازی با سیاه قلم گذراندم. نا گفته نماند، که در این موقع و خارج از محیط هنرستان، نزد خود به نقاشی آبرنگ و رنگ روغن می‌پرداختم. من با هنر نقاشی طبیعی‌سازی غربی (رئالیسم) از نوجوانی آشنا شدم. زیرا، در اغلب مغازه‌های خرازی و کتاب فروشی و فروشندگان نوشت‌افزار در تبریز، کارت پستال‌های سیاه و سفید و گاهی رنگی، از تابلوهای نقاشان اروپایی فروخته می‌شد. بعضی از آن‌ها را برای خود می‌خریدم و بعضی دیگر را، از پشت ویترین مغازه‌ها تماشا می‌کردم. البته چیزی درباره آن‌ها نمی‌دانستم؛ و فقط از تماشای آن‌ها لذت می‌بردم. بعدها که به هنرستان وارد شدم، دانشم در مورد این کارت پستال‌ها بیشتر شد.»
جعفر پتگر از جهات مختلف هنرمندی اثرگذار در یکصد سال گذشته محسوب می‌شود. تأسیس اولین و یکی از دیرپاترین آموزشگاه‌های خصوصی نقاشی در ایران یکی از فعالیت‌های جعفر و علی اصغر پتگر بود که به عنوان اولین کلاس آزاد نقاشی بانوان هم یک مرکز هنری تاثیرگذار شمرده می‌شود
گذار از طبیعت‌گرایی به واقعنمایی
همین سال‌ها یعنی از سال ۱۳۰۶ شمسی آغاز بازنشستگی خودخواسته کمال‌الملک است که یک سال بعد به نابینایی او و به تمامی کناره گرفتن از فضای هنری منجر می‌شود. به عنوان طلایه‌دار طبیعت‌گرایی در هنر ایران، کناره گرفتن کمال‌الملک از هنر ایران را باید نقطه آغازی بر پایان سیطره این شیوه بر فضای هنری دانست. در فاصله همین سال‌ها تا اوج گرفتن تجربه‌های مدرنیستی در هنرهای تجسمی ایران است که مجالی برای بروز دغدغه‌های متفاوت فراهم می‌شود. جعفر پتگر در همین سال‌ها است که فرصت می‌یابد چشم اندازهایی واقع گرایانه را در نقاشی‌هایش ارائه کند و در عین حال که در امتداد تجربه‌های طبیعت گرایانه سنت کمال‌الملک حرکت می‌کند، مابه‌ازاهایی از فضای زیسته خود را نیز جایگزین آن‌ها کند. به این ترتیب است که نقاشی‌هایی از جعفر پتگر چون « دکه عمو شله»، «پسرک فقیر» و مشخصاً تابلوی«بچه‌های محله مارآلان» که کودکان فقیری را در محله ای در تبریز به تصویر می‌کشد، خود را به عنوان جایگزینی برای بعضی از نقاشی‌های رومانتیک کمال‌الملک چون « زرگر بغدادی»، «فالگیر یهودی» و «مرد مصری» می‌کنند که همچنان تصاویری سحرآمیز و خاطره‌نگارانه را از تاریخ به دست می‌دهند. با وجود تجربه‌های گوناگون جعفر پتگر در دوره‌های مختلف آفرینش هنری او، اما همین معطوف بودن هنرمند به دردها و آلام انسان‌هایی با نشانی‌های مشخص است که از او چهره‌ای متمایز ساخته است. رویکردی که حتی تا امروز در کمتر نحله و مکتب هنری پس از او مصداقی آشکار و قابل اعتنا پیدا کرد و به روایت‌هایی قابل استناد از آنچه جامعه ایرانی در این قرن پرتب و تاب پشت سر گذاشت منجر شد.
دیدگاه تان را بنویسید