«توسعه ایرانی» بررسی می‌کند
جریان‌سازی«فیک نیوزها» در فضای مجازی
آسو محمدی
آخرین فیک‌نیوزی که منتشر شد، همین چند روز پیش بود. سر ماجرای سهمیه‌بندی بنزین؛ اما روزانه با چه تعداد خبر جعلی یا فیک‌نیوز مواجه می‌شویم؟ کمی برگردیم به عقب؛ خبرهایی مانند این موارد: «هشدار هشدار، خرما نخورید؛ چون داعش خرماها را به ویروسی خاص آلوده کرده است»، «حضور داعش در تهرانپارس»، «آب کارون به عراق منتقل می‌شود»، «تصویری از دختر حسن روحانی که در خارج مشغول خوشگذرانی است»، در بعضی از رسانه‌ها و کانال‌ها منتشر می‌شوند. یا سال گذشته خبر «گو‌ش‌بُری یک کودک افغانستانی زباله‌گرد در تهران» به سرعت منتشر شد و سر از همه رسانه‌ها درآورد و حتی معاون اول رئیس‌جمهور هم برای آن دستوری صادر کرد؛ اما یک روز بعد مشخص شد این ویدئو و خبر ساختگی و جعلی بود. روزانه ده‌ها خبر جعلی و دروغ از این دست در شبکه‌های اجتماعی تولید و از سوی برخی کاربران ناآگاه دست به دست می‌شود؛ خبرهایی جعلی که نه فقط در ایران که در بیشتر کشورهای دنیا مشکل‌ساز شده‌اند.
در روزگاری که شبکه‌های اجتماعی بیشترین کاربری و استفاده را در میان مردم دارند، راهکار جلوگیری از انتشار اخبار جعلی از این دست چیست؟ برخی تنها راهکارشان حذفی و انجام اقداماتی مبتنی بر فیلترینگ است؛ اما به تجربه در این سال‌ها فهمیده‌ایم فیلتر به هیچ وجه چاره کار نیست و تنها منجر به گستردگی بیش از پیش فیلترشکن‌ها می‌شود. تجربه فیلتر کردن تلگرام این موضوع را به وضوح اثبات می‌کند. راهکار دیگر می‌تواند آموزش مردم و واکسینه کردن افکار عمومی در قبال خبرهای جعلی باشد؛ اما آیا در این زمینه تاکنون کاری شده و گامی برداشته‌ایم؟
تعهدی که پیش از این روزنامه‌نگاران، مطبوعات و خبرگزاری‌ها روی منبع خبر داشتند که حتما باید منبع اخبار مشخص باشد و سعی می‌کردند تایید اصالت خبر را از طرق موثق بگیرند بعد اقدام به انتشار و تحلیل کنند، دیگر وجود ندارد
خبرهای بی‌اعتبار، بیننده بیشتری در تلگرام دارد
مروری بر موارد و خبرهایی از این دست، نشان می‌دهد همه با هم، هم افکار عمومی و هم رسانه‌ها و هم مسئولان، برای آگاهی و تشخیص خبر جعلی از خبر درست راه درازی در پیش داریم. در این شرایط، پرسش این است که برای مقابله با فیک‌نیوز چه باید کرد؛ یا به تعبیری دقیق‌تر اساسا می‌توان برای مقابله یا کم اثرکردن آن کاری انجام داد؟
«اعتبار منبع در رسانههای اجتماعی؛ مطالعه موردی کانال‌های خبری تلگرام»، عنوان رساله دکتری، قادر باستانی است که جلسه دفاع از آن چند روز پیش در دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال برگزار شد. این پژوهش دانشگاهی نشان داد کانال‌های خبری فارسی‌زبان که در پیام‌رسان تلگرام فعالیت می‌کنند و اعتبار منبع ضعیفی دارند و اخبار جعلی و کم اعتبار منتشر می‌کنند، نسبت به کانال‌های معتبر، بیننده بیشتری به خود جذب کرده‌اند. وی همچنین نتایج قابل‌تاملی از جمله درباره پیشی گرفتن سلبریتی‌ها از سیاستمداران در خبرسازی و حضور جدی در عرصه اطلاع‌رسانی و یا نقش تاثیرگذار ابرکاربران در تولید اخبار ملی و بین‌‌المللی ارائه داد.
باستانی در مورد این پژوهش به ایرناپلاس گفت: موضوعی که من به آن پرداخته‌ام این است که وضعیت اعتبار اخبار در کانال‌های خبری تلگرام چگونه است. چون تلگرام کاملا فضای خبری کشور را احاطه کرده و برخی کانال‌هایی به وجود آمده که بیش از سه میلیون عضو دارد. این در تاریخ رسانه‌ای کشور بی‌نظیر است که بدون مجوز از دولت، بدون اینکه اصحاب قدرت و ثروت در آن دخالتی داشته باشند، افراد می‌توانند رسانه‌ای را تاسیس و چنین شرایطی را ایجاد کنند. من یک سری از کانال‌ها مانند بی‌بی‌سی فارسی، خبرگزاری فارس، باشگاه خبرنگاران، آمدنیوز و آخرین خبر را به عنوان نمونه مورد مطالعه قرار دادم. اینها واریانس بالایی با یکدیگر داشتند و بررسی آنها نتیجه خوبی در اختیار من گذاشت.
پدیده فیک‌نیوز، ارتباط زیادی با خبر و علم ارتباطات ندارد و بیشتر یک پدیده اجتماعی و مربوط به این موضوع است که ما سرمایه اجتماعی و اعتماد را در طول سال‌های اخیر به طرق مختلف سوزانده‌ایم
زوال متن اخبار و برجسته شدن تیتر
او در مورد جزئیات این پژوهش گفت: سه هزار و ۱۶۰پست خبری را به شکل علمی از میان اخبار این کانال‌ها انتخاب کردم و از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار دادم. در بررسی به این نکات رسیدم که حجم اخبار ما به شدت در حال کاهش است و اسم آن را «زوال متن و برجسته شدن تیتر» گذاشته‌ام. یعنی مردم دیگر متن اخبار را نمی‌خوانند بلکه آن را اصطلاحا «اسکن» می‌کنند و فقط تیتر‌ها را می‌بینند. به گفته باستانی این یک پدیده جدید است چون وقتی این اتفاق بیافتد، خبر دیگر خبر کاملی نیست و شما مجبورید عناصر خبری را حذف کنید تا به اندازه تیتر از آن استخراج شود. این پژوهش‌گر می‌گوید: نکته جالب دیگر اینکه در بررسی تعداد دیده شدن (سین شدن) این سه هزار و ۱۶۰ پست خبری متوجه شدم هرچه اعتبار اخبار این کانال‌ها کمتر است (یعنی صحت ندارد، محل تردید است، سوگیری دارد، تعدد گفتمانی در آن نیست و...) بیشتر دیده می‌شود.
سوزاندن سرمایه اجتماعی و اعتماد
او با بیان اینکه کانال‌هایی که از نظر این متغیر‌ها اعتبار کمتری دارند، بیشتر از بقیه عضو پیدا کرده‌اند، تصریح کرد: البته مشخص است که بسیاری از افراد لزوما طرفدار و همسو با یک کانال نیستند، بلکه می‌خواهند ببینند چه خبر است. باستانی توضیح می‌دهد: نتیجه‌ای که به آن دست یافته‌ام این است که این پدیده، ارتباط زیادی با خبر و علم ارتباطات ندارد و بیشتر یک پدیده اجتماعی و مربوط به این موضوع است که ما سرمایه اجتماعی و اعتماد را در طول سال‌های اخیر به طرق مختلف سوزانده‌ایم. این فقدان و کمبود سرمایه اجتماعی باعث شده که مخاطبان و مردم ما علاقه داشته باشند که بیشتر اخبار منفی و بی‌اعتبار را دنبال کنند.
کاهش تعهد کاری خبرنگاران و روزنامه‌نگاران
بدرالسادات مفیدی، روزنامه‌نگار و دبیر سابق انجمن صنفی روزنامه‌نگاران ایران در این باره به «توسعه ایرانی» می‌گوید: با توجه به وضعیت آشفته‌بازار رسانه‌ای متاسفانه انتشار این نوع اخبار دروغ به شدت رواج پیدا کرده و بیشتر می‌توان گفت معضل یا بلای فضای مجازی است. شاید بتوان گفت آن تعهدی که پیش از این روزنامه‌نگاران، مطبوعات و خبرگزاری‌ها روی منبع خبر داشتند که حتما باید منبع اخبار مشخص باشد و سعی می‌کردند تایید اصالت خبر را از طرق موثق بگیرند بعد اقدام به انتشار و تحلیل کنند، دیگر وجود ندارد. امروزه شاهد آن هستیم که برخی خبرها منتشر و تحلیل‌هایی هم درباره آنها نوشته می‌شود، سپس متوجه می‌شویم که اصل خبر اشتباه و فضا‌سازی است.
مردم فکر می‌کنند تکذیبیه‌ها جعلی است و نه خبر!
مفیدی ادامه می‌دهد: شاید بتوان گفت این پدیده تلخی است که بیش از هر چیزی از گوشی‌های هوشمند به وجود می‌آید، بالاخره دست هر کسی در گوشه و کنار کشور یک گوشی است که به وسیله آن یک کلاغ چهل کلاغ و آن را تبدیل به خبر و فضا را آشفته می‌کند و تا بخواهد حقیقت مشخص شود اینقدر این خبر منتشر می‌شود که بعدا نمی‌توان آن را جمع کرد؛ یعنی حتی زمانی که آن را تکذیب می‌کنند دیگر خبر دروغ به قدری اثرگذاری کرده که هرچقدر تکذیب شود معنایی ندارد و گاهی حتی فکر می‌کنند تکذیبیه‌ها جعلی و تحت فشار است که همه اینها ناشی از یک فضای بی اعتمادی در کشور است. فضای یاس و ناامیدی در جامعه ایجاد شده که خودش کمک کننده به انتشار اخبار جعلی و تشدید آنهاست.
فضای ناامیدکننده طالب اخبار ناامیدکننده جعلی است
دبیر سابق انجمن صنفی روزنامه‌نگاران ایران افزود: زمانی که فضا ناامیدکننده باشد، طالب اخبار ناامیدکننده جعلی در جامعه زیاد می‌شود و این خود عاملی بر پروبال دادن به این اخبار است. بخشی از انتشار این اخبار به دلیل وجود فضای مجازی قابل کنترل نیست، اما به اعتقاد من کنترل بخش اعظمی از آن بستگی به کنترل رفتار مسئولان دارد. به اعتقاد من، مسئولان دولتی و غیردولتی اگر نسبت به انتشار اخبار درست و گزارش‌های شفاف به مردم متعهد باشند شاید بتوان تاحدودی آن اعتماد ازدست رفته را بازگرداند. پاسخگو نبودن مسئولان به مردم و در لفافه صحبت کردن با مردم یک فضای بی‌اعتمادی ایجاد می‌کند و زمانی که این فضا وجود داشته باشد طبیعتا اخبار جعلی منتشر می‌شود. یک بخش دیگر آن به جریان رسانه‌ای ایران و صاحبان رسانه مطبوعات و خبرگزاری‌ها در ایران بازمی‌گردد، حتی صداوسیما که نوعی بدبینی نسبت به آن وجود دارد. همین باعث شده است مردم کمتر برای کسب اطلاع به آن رجوع کنند.
با این حال طبق یافته‌‌های پژوهش قادر باستانی، برخی رسانههای نامعتبر، به‌رغم آمار بالای انتشار اخبار ناصحیح، دارای دنبا کننده و مخاطبان زیاد و نرخ بازنشر بالایی هستند. برای انتشار یک محتوای ساختگی، نیاز به آماده بودن فضای اجتماعی در جامعه، برای دریافت این‌گونه اخبار وجود دارد. متولیان امر لازم است، جوانب جامعه‌‌شناختی، روان‌شناختی و ارتباطی این معضل را به‌درستی کاوش و برنامه‌ریزی کنند. هرگونه تعلل و سهل‌انگاری در این امر، آسیب‌‌های جدی به فرهنگ عمومی، رسانه‌ها و البته عامه مردم وارد خواهد کرد.
دیدگاه تان را بنویسید