برداشتن حصارهای بی‌فایده

ریحانه جولایی

بی‌تردید خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی است و به تجربه ثابت‌شده که کودک در محیط و فضای خانوادگی سالم، بهتر رشد کرده و تکامل و تعالی می‌یابد. بدیهی است فرزندانی که در محیطی خالی از عشق و با دلبستگی خانوادگی کمتر تربیت و بزرگ می‌شوند در معرض بحران‌های عاطفی و روحی بسیاری قرار خواهند داشت و بر اساس قانون اساسی کشور باید توسط دولت‌ها موردحمایت قرار گیرند.

در گذشته به سرپرستی گرفتن کودکان کار بسیاری سختی بود و خانواده‌های زیادی در نیمه‌های این راه پرفرازونشیب منصرف می‌شدند، اما در سال‌های اخیر با افزایش تعداد این کودکان و سیاست‌های سازمان بهزیستی سپردن این کودکان به زوج‌های واجد شرایط آسان‌تر شده است 

 از آنجا که پدیده‌های روبه‌فزونی جامعه نظیر طلاق، اعتیاد و مشکلات اقتصادی نیز باعث از هم پاشیدن زندگی‌های مشترک و بی‌سرپرست یا بدسرپرست شدن تعداد زیادی از کودکان می‌شود، چگونگی نگهداری و سرپرستی از آن‌ها به یکی از دغدغه‌های اصلی دولت تبدیل‌شده است.

 سیاست‌های بهزیستی برای سپردن کودکان

آخرین آمار در رابطه با کودکان بی‌سرپرست یا بدسرپرست در سال 97 نشان می‌دهد که در ایران حدود 26 هزار کودک تحت‌پوشش سازمان بهزیستی وجود دارد که از این تعداد 9 هزار و 800 نفر در 640 مرکز بهزیستی و مابقی در خانواده‌ها به‌صورت فرزندخواندگی، خانواده‌های جایگزین و امین موقت تحت پوشش قرار گرفته‌اند. با توجه به گزارش‌های رسمی، تعداد کودکانی که سرپرست ندارند هر سال رو به افزایش است. 

یکی از سیاست‌های سازمان بهزیستی برای بهبود شرایط کودکان و رشد آن‌ها در کانون خانواده، اعطای سرپرستی موقت و دائم به خانواده‌های واجد شرایط است. سالانه یک هزار و 600 کودک درقالب فرزندخواندگی یا امین موقت به‌ خانواده‌های جایگزین معرفی می‌شوند. 

در قانون قبلی فقط اجازه واگذاری کودک بی‌سرپرست داده می‌شد؛ اما اکنون کودکان بدسرپرست هم می‌توانند به خانواده‌ها سپرده شوند؛ البته مشروط به آنکه به قاضی ثابت شود خانواده جدید می‌تواند کودک را به سرپرستی بگیرد

امین موقت یا فرزندخواندگی؟

امین موقت یکی از طرح‌های موفق و پرطرفدار سازمان بهزیستی کشور است. اما تفاوت امین موقت با فرزندخواندگی چیست؟ بنا بر گفته‌های محمد نفریه، مدیرکل امور کودکان و نوجوانان بهزیستی، در مورد فرزندخواندگی حمایت‌های بیشتری از کودک صورت‌ می‌گیرد؛ این نوع سرپرستی دائمی است و تغییر شناسنامه با نام سرپرستان انجام می‌شود. اما امین موقت یک حکم قضایی است و برای کودکانی صادر می‌شود که پدر و جد پدری آن‌ها امکان سرپرستی‌شان را به‌صورت موقت ندارند.

از سوی دیگر، در امین موقت تغییر شناسنامه و هویت صورت نمی‌گیرد و تعهدات مالی به نفع کودک انجام نمی‌شود. ضمن آن‌که این نوع سرپرستی، موقت است و در صورت بازگشت شرایط پدر و جد پدری، حکم فسخ می‌شود.

سهولت روند سرپرستی کودکان 

در گذشته به سرپرستی گرفتن کودکان کار بسیاری سختی بود و خانواده‌های زیادی در نیمه‌های این راه پرفرازونشیب منصرف می‌شدند  و به‌اصطلاح عطای فرزند داشتن را به لقایش می‌بخشیدند. در سال‌های اخیر با افزایش تعداد این کودکان و سیاست‌های سازمان بهزیستی و کمیته امداد خمینی، سپردن این کودکان به زوج‌های واجد شرایط آسان‌تر شده است.  

چند سال پیش با وجود مخالفت‌های مراجع و مسئولین؛ قانونی تصویب شد که بر اساس آن دختران مجرد بالای 30 سال طبق شرایطی بتوانند کودکان بی‌سرپرست را به سرپرستی قبول کنند. تصویب این قانون حواشی زیادی با خود داشت، اما درنهایت دختران و زنان زیادی توانستند مادر بودن را تجربه کنند. در همان ابتدای تصویب قانون بیش از 435 دختر برای فرزنددار شدن برگه تقاضا پر کردند که از این تعداد 134دختر مجرد توانستند سرپرستی کودکی را به عهده بگیرند. 

روال معمول برای دختران به این صورت است که متقاضی فرزندخواندگی بعد از ثبت تقاضا ابتدا از نظر سلامت روحی و روانی موردسنجش قرار می‌گیرد و بعد از طی این سنجش‌ها باید در دوره‌های مهارت زندگی، مهارت فرزندخواندگی و... شرکت کند. مرحله بعد از گذراندن این کلاس‌ها؛ ارتباط گرفتن این تازه مادرها با کودکی است که از طرف بهزیستی به آن‌ها معرفی می‌شود، به‌این‌ترتیب که این دختران برای چندین جلسه با کودک موردنظر ارتباط می‌گیرند و چنانچه هر دو طرف توانستند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند کودک به فرد متقاضی داده می‌شود. مددکاران بهزیستی اما مادر و کودک را در ادامه راه تنها نمی‌گذارند و به‌طور دائم و با بازدید از منزل از شرایط کودک آگاهی پیدا می‌کنند و پیگیر مسائل مربوط به کودک خواهند بود همچنین بعد از مدتی شرایط کودک به‌طور تلفنی و یا بازدیدهای اتفاقی و سرزده مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. 

فرزندخواندگی کودکان بیمار 

حالا با توجه به اینکه پروسه به سرپرستی گرفتن کودکان آسان‌تر شده، داریوش بیات‌نژاد، مدیرکل بهزیستی استان تهران در گفتگو با ایلنا به این موضوع اشاره ‌کرده که در سال ۹۷ خانواده‌های صاحب صلاحیت را شناسایی و  شرایط واگذاری کودکانی که در شیرخوارگاه نگهداری می‌شوند فراهم‌شده است که در کوتاه‌ترین زمان ممکن به خانواده‌های صاحب صلاحیت، داده می‌شوند. 

او با اشاره به اینکه بیش از هزار و ۸۰۰  متقاضی فرزندپروری و فرزندخواندگی در نوبت هستند؛‌ درخصوص اینکه چرا بیشترین متقاضیان فرزندپروری، دخترها هستند، گفت: این مورد را باید از خانواده‌ها جویا شد. به لحاظ فرهنگی این‌چنین حساسیت‌هایی وجود دارد، البته با فعالیت‌ در سال‌های اخیر، توانسته‌ایم خواسته‌های خانواده‌های متقاضی، به‌عنوان مثال این خواسته که کودکان حتماً زیر ۲ سال و ترجیحاً دختر باشند را تعدیل کنیم، هرچند که باز هم وجود دارد. در حال حاضر خانواده‌هایی هم هستند که درخواست سرپرستی کودکان بیمار را دارند تا علاوه بر نگهداری از کودکان به مسائل درمانی آنان نیز بپردازند. 

کودکان بدسرپرست در لیست فرزندخواندگی

همان‌طور که اشاره کردیم تا چندی پیش، به فرزندخواندگی کودکان بی‌سرپرست یا بدسرپرست کار راحتی نبود. روال قانونی طولانی وجود داشت و در انتهای این روال قانونی نیز مشخص نبود زوج متقاضی می‌توانند کودکی را به فرزندخواندگی قبول کنند یا خیر. 

 45 سال پیش بود که برای نخستین بار قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست در ایران تصویب شد، اما به دلیل ایراداتی که داشت در سال ۸۷ اصلاح شد، اما تصویب نشد و بالاخره پنج سال بعد پس از اظهارنظرهای مختلف کارشناسان و البته تغییرات زیاد مردادماه سال ۹۲ به تصویب رسید. 

این در حالی است که قانون جدید بسیاری از شرایط را برای فرزندخواندگی تسهیل کرده است. به گفته حبیب‌الله مسعودی فرید، در قانون قبلی کودک تا ۱۲سال فرزندخوانده می‌شد، اما در قانون جدید تا ۱۶سالگی است. همچنین در قانون قبلی افرادی که بچه نداشتند می‌توانستند فرزندخوانده داشته باشند، اما در قانون جدید با داشتن یک فرزند هم می‌توان در این زمینه اقدام کرد. 

همچنین در قانون قبلی فقط اجازه واگذاری کودک بی‌سرپرست داده می‌شد؛ اما اکنون کودکان بدسرپرست هم می‌توانند به خانواده‌ها سپرده شوند البته به‌شرط آنکه قاضی این موضوع برایش ثابت شود که خانواده جدید می‌تواند کودک را به سرپرستی بگیرد. در این میان لازم به ذکر است که درگذشته یک‌سوم اموال متقاضی باید به نام فرزندخوانده می‌شد و این در حالی بود که خیلی از خانواده‌ها درآمد بالایی نداشتند. درنتیجه در قانون جدید آمده سپردن کودکان در چنین خانواده‌هایی با بررسی تمهیدات از سوی قاضی پرونده انجام شود و قاضی دراین‌زمینه تصمیم بگیرد.

به گفته مسعودی فرید، قبل از انقلاب ۱۲هزار کودک در مراکز بی‌سرپرست نگهداری می‌شدند، اما اکنون این تعداد ۹هزار و ۸۰۰ نفر شده است زیرا فرزندخواندگی بیشتر شده و به‌عنوان امین موقت هم کودکان واگذار می‌شوند. از دیگر آماری که این مقام مسئول ارائه می‌کند این است که بیشتر خانواده‌ها متقاضی دختر هستند. از سوی دیگر، طبق قانون صلاحیت متقاضی فرزندخواندگی در مدت ۲ماه بررسی و پس از تأیید قاضی، کودک به او سپرده می‌شود. 

قانون فرزندخواندگی در سال ۹۲ در قالب ۳۷ ماده و ۱۷ تبصره با عنوان حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست به تصویب مجلس و آیین‌نامه اجرایی آن نیز ۲۲سال بعد به تصویب هیئت‌وزیران رسید و در حال حاضر ملاک واگذاری فرزند همین قانون است. 

ضرورت حمایت دولت از کودکان بی‌سرپرست 

حمایت از کودکان بی‌سرپرست در قوانین و اسناد بالادستی کشور مورد تأکید قرارگرفته است؛ ازجمله قانون تأمین زنان و کودکان بی‌سرپرست مصوب سال 1371 که یکی از مشمولان این قانون کودکان بی‌سرپرست (بند 4 ماده 2) را به‌منظور بهره‌مندی از حمایت‌های این قانون شامل حمایت‌های مالی، حمایت‌های فرهنگی، اجتماعی شامل ارائه خدمات آموزشی، تربیتی، خدمات مشاوره‌ای و... . معرفی کرده است. همچنین در بند الف ماده 3 آیین‌نامه چتر ایمنی رفاه اجتماعی اولویت‌های ارائه خدمات به گروه‌های مختلف، کودکان بی‌سرپرست را به‌عنوان نخستین اولویت مشخص کرده است که از اقدامات حمایتی موضوع این آیین‌نامه می‌توان به تغذیه، بهداشت و درمان پایه و... اشاره کرد.