ساماندهی یا برخورد؛ دو روی سکه مواجهه با دستفروشی

سعیده علیپور

همه جای دنیا هستند. از شهرهای بزرگ گرفته تا کوچک. از توسعه‌یافته‌ها تا توسعه‌نیافته ها. حضورشان آنقدر محسوس است که حتی در شهرهایی، بساط دستفروشان دیگر جزئی از تاریخ و فرهنگ شفاهی برخی خیابان‌ها و محلات و ابزاری برای رونق بازار و گردشگری شده است. اما این یک روی سکه است. روی دیگر سکه چندان هم کنترل شده به نظر نمی‌رسد. خیابان‌های شلوغ مملو از دستفروشانی که راه را برای عبور و مرور عابران بسته و از سویی با یکدیگر برای گوشه‌ای مناسب‌تر از خیابان درگیرند و از سوی دیگر با ماموران سد‌معبر شهرداری ها. برخوردهایی که گاهی چنان به خشونت می‌انجامد که آسیب‌های جدی هم به همراه دارد.

چهارشنبه گذشته، نمونه‌ای از این درگیری با ماموران سد معبر شهرداری خرم‌آباد کار را به جایی رساند که مرد دستفروش خرم‌آبادی در اعتراض خودسوزی کرد. خوشبختانه خودسوزی او با دخالت به موقع مردم به مرگش منجر نشد. اما پیشتر نمونه‌هایی از این دست عاقبتی به مراتب دردناک‌تر داشت. در ۲۳ اسفند ۱۳۹۳ یونس عساکره، ۳۴ ساله و پدر دو کودک در اعتراض به ضبط سه باره بساط میوه‌فروشی‌اش توسط شهرداری خرمشهر در برابر ساختمان شهرداری دست به خودسوزی زد و جانش را در بیمارستان از دست داد. در میانه این دو اتفاق هم بارها برخوردهای دلخراش با عواقبی ناخوشایند رخ داد که گاهی تصاویر منتشر شده از آن هم احساسات عمومی را جریحه دار می‌کرد. تصاویری که نشان می‌داد، دستفروشی برای بسیاری در کشور نه تنها انتخابی برای امرار معاش نیست که گاهی تنها یا بهتر است بگوییم آخرین راه چاره است. آنقدر آخر که اگر امکان آن نیز گرفته شود ممکن است واکنش ناخوشایندی به همراه داشته باشد.

رشد فزاینده دستفروشی  در کشور

هر چند بر اساس گزارش‌های رسمی، فقط نام ۵ هزار دستفروش در سامانه شهردای تهران ثبت‌نام شده است، اما برخی تعداد واقعی دستفروشان آن هم تنها در پایتخت را بیش از 15 تا 20 هزار نفر می‌دانند. رقمی که احتمالا در روزهای پایانی سال بیشتر هم خواهد شد.

در حالی که بسیاری ریشه رشد دستفروشی در این سال‌ها را در مسائل کلان اقتصادی و سیاسی و شیوع کرونا می‌دانند برخی هم معتقدند، عدم ساماندهی دقیق این گروه از سوی شهرداری این‌گونه مسئله را بغرنج کرده است.

 تهران به عنوان اصلی‌ترین میزبان دستفروشان در کشور همواره با مشکلات عدیده‌تری در خصوص دستفروشان مواجه بوده است. در حالی که حضور این کاسبان ناخوانده شهر را شلوغ و پرترافیک‌تر از همیشه می‌کند، درگیری و برخورد از سوی ماموران هم راهبرد مناسبی محسوب نمی‌شود. گویی تاوان بیکاری و مشکلات معیشتی ناشی از سیاست‌های غلط اقتصادی دولتمردان را شهر و شهروندانش باید پس دهند.

استقرار بیش از ۴۰ روزبازار در تهران

در روزهای پایانی سال در حالی که بار دیگر خیابان‌های پایتخت مملو از بساط دستفروشان می‌شود، مدیران شهرداری راهکارهای موقت خود را برای حل این مشکل ارائه می‌دهند. دیروز مدیرعامل شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر تهران از تشکیل ۴۰ روزبازار در تهران خبر داده که ظرفیت ساماندهی دستفروشان را دارد.

قدرت‌الله محمدی با اشاره به آغاز طرح ساماندهی دستفروشان در سطح شهر تهران با توجه به نزدیک شدن ایام پایانی سال، گفت: «در حال حاضر به دنبال ساماندهی دستفروشان در مناطق ۱، ۱۶، ۱۵، ۱۲ و ۱۰ هستیم».

در پاریس، با دو میلیون و ۲۰۰هزار نفر جمعیت، ۹۷بازار روز در هفته تشکیل می‌شود و تحقیقات مرکز ملی آمار فرانسه نشان می‌دهد که ۶۰۰هزار بنگاه اقتصادی خرده‌فروشی در سال شکل می‌گیرد

محمدی با اشاره به شناسایی تعدادی بوستان برای استقرار دستفروشان، بیان کرد: «به پیمانکاران ابلاغ شده است که از طریق سامانه ثبت‌نامی اطلاعات دستفروشان، به افراد برای فروش محصولات خود فضا دهند».

دستفروشانی نیازمند و بی‌نیاز

در حالی که بسیاری می‌گویند فضاهای تعیین شده از سوی شهرداری‌ها معمولا از سوی دستفروشان استقبال نمی‌شود، مدیرعامل شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر تهران هم دستفروشان را به دو گروه تقسیم می‌کند. دو گروهی که شهرداری خود را موظف به کمک به یکی از آنها می‌داند. او گفت: «تعداد بسیاری از دستفروشان افراد به‌کارگیری شده از سمت مغازه‌داران هستند که روزانه اجناس مغازه داران را تحویل می‌گیرند، می‌فروشند و سپس شب‌ها درآمد آن را به مغازه داران تحویل می‌دهند. با توجه به آنچه توضیح دادم در واقع بیش از ۷۰ درصد دستفروشان دغدغه و مشکلات معیشتی ندارند. تعداد بسیاری از این افراد برای مغازه‌داران فعالیت می‌کنند و باید از این اتفاق جلوگیری شود. فردی که برای امرار معاش زندگی خود به دستفروشی روی آورده می‌تواند در روزبازار هم فعالیت کند؛ ضمن اینکه دستفروشان واقعی اتفاقاً از فعالیت در روزبازارها استقبال می‌کنند».

مدیرعامل شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر تهران در پایان گفت: «فضای یک دستفروش باید دو متر در دومتر باشد اما برای مثال در خیابان ولیعصر (عج)، یک دستفروش بیش از ۱۰ متر فضای پیاده راه را می‌گیرد. بنابراین لازم است تا حتماً به وضعیت شهر از این منظر رسیدگی شود».

دستفروشان موافق ساماندهی

هر چند گروهی از کارشناسانِ معتقدند؛ برخی دستفروشان به‌دلیل درآمد بالا از دستفروشی، فرار از نظارت‌های قانونی و... تمایلی به ساماندهی ندارند و طرح‌های ساماندهی دستفروشان با بی‌رغبتی دستفروشان روبرو بوده است. اما براساس نتیجۀ پژوهشی در این‎باره، ۹۴درصد دستفروشان تهران نسبت به ساماندهی نظر مساعدی دارند.

مراد ثقفی، پژوهشگر اقتصادی و اجتماعی، در خصوص نتایج این پژوهش با عنوان «دستفروشان بساط‌گستر در شهر تهران؛ پژوهش و راهکار» که به‌سفارش وزارت رفاه صورت گرفته است، می‌گوید: ۹۴درصد دستفروشان تهران نظر مساعدی در مورد ساماندهی دارند.

ثقفی ساماندهی دستفروشان را مستلزم حضور همۀ ذی‌نفعان در تدوین طرح اجرایی می‌داند و می‌گوید: «نتایج مطالعات تطبیقی بین‌المللی حاکی از آن است که ما در کل کشور نیازمند تغییر نگاه به شغل دستفروشی و به شخص دستفروش هستیم، به‌طوری که در بسیاری از شهرهای مهم جهان مانند نیویورک و پاریس دستفروشان پذیرفته شده‌اند و در عین حال نهادهای مسئول وظیفۀ ساماندهی آنها را برعهده دارند».

او می‌افزاید: «بر این اساس در پاریس، با دو میلیون و ۲۰۰هزار نفر جمعیت، ۹۷بازار روز در هفته تشکیل می‌شود و تحقیقات مرکز ملی آمار فرانسه نشان می‌دهد که ۶۰۰هزار بنگاه اقتصادی خرده‌فروشی در سال تشکیل می‌شود و در نیویورک تنها دو هزار و ۸۰۰مجوز دستفروشی مواد غذایی در سال صادر می‌شود که مجوزهای ۴گروه دیگر شامل کالاهای عمومی، کالاهای فرهنگی مانند کتاب، کالاهای فصلی مثل چتر و کالاهای الکترونیک به آن اضافه می‌شود».

این پژوهشگر اجتماعی با بیان اینکه شهر مدرنی مانند نیویورک دستفروشی را به‌مثابۀ مبلمان شهری خود پذیرفته است، تصریح می‌کند: «برخلاف تصورات غالبی که وجود دارد، دستفروشیِ ساماندهی‌شده می‌تواند به زیباسازی شهری کمک کند و حتی در ایجاد امنیت فضاهای شهری نیز مؤثر باشد».با این حال چندی پیش معاون هماهنگ‌کننده پلیس مترو گفته بود که ۴ هزار نفر از دستفروشان فرم پر کرده‌اند و شناسایی شده‌اند، اما تنها ۱۰ درصد این افراد حاضر هستند ساماندهی شوند و اگر حمایت‌های قضایی نباشد با شرایط موجود این معظل روز به روز افزایش می‌یابد.

دستفروشی برای بسیاری در کشور نه تنها انتخابی برای امرار معاش نیست که گاهی تنها یا بهتر است بگوییم آخرین راه چاره است. آنقدر آخر که اگر امکان آن نیز گرفته شود ممکن است واکنش ناخوشایندی به همراه داشته باشد

برخورد غیرهمسان  با دستفروشان

در حالی که بسیاری از دستفروشان در مناطق مختلف شهر بدون مشکل بساط برپا کرده و به فعالیت مشغول هستند، گاهی برخوردهای قهرآمیزی هم صورت می‌گیرد. برخوردهایی که نمی‌توان از آن سیاست کلی شهرداری را در خصوص برخورد با دستفروشان دریافت.

جعفربای، آسیب‌شناس اجتماعی معتقد است: «خود دستفروشان افشا کردند که ساختار مافیایی پیچیده زیرزمینی وجود دارد که در ازای پرداخت مبلغی اجازه بساط‌گستری می‌دهند، اما وای به آن روزی که درآمدی نداشته باشیم روزگارمان سیاه می‌شود؛ توهین می‌شنویم و وسایلمان را توقیف می‌کنند. خب اگر اینها واقعیت داشته باشد بسیار زشت است و نداشته باشد هم باز این سؤال وجود دارد که چرا برخوردها یکسان نیست؟!».

او معتقد است که هیچ‌گاه برخوردهای خشن و ضربتی و اهانت‌آمیز جواب نداده و اگر قرار بود درست باشد تا الان نباید هیچ دستفروشی وجود می‌داشت.

جعفربای پیشنهاد می‌دهد: «بازارچه‌های هفتگی به عنوان بستر قانونی برای کار دستفروشی که در برخی شهرستان‌ها دایر است در همه جا راه‌اندازی شود. این تجربه موفقی است که مدل جهانی هم دارد اما ما خودمان در شهرستان‌ها اجرا می‌کنیم و می‌توان در شهرهای بزرگ هم محله به محله یا خیابان به خیابان براساس برنامه هفتگی دقیقی اجرا کرد چرا که دوره زد و خوردها تمام شده است و براساس آموزه‌های دینی هم باید ارزش انسان‌ها گرامی داشته شود. شخصاً برخوردهای اهانت‌آمیز و دور از شأن انسان را از نزدیک دیده‌ام و معتقدم باید ساماندهی گسترده‌تر انجام شود».در هر حال دستفروشی تنها مسئله شهر تهران نیست در بسیاری از شهرهای دنیا این موضوع رواج دارد. اما شاید با این تفاوت که کسب‌وکاری بلند مدت است و تنها در ماه‌های پایانی سال اجرایی نمی‌شود.