نگهداری معتادان در جزیره‌‌های محصور و دور از اجتماع چقدر راهگشاست؟
دغدغه‌های کارشناسی ایجاد یک دهکده
ریحانه جولایی
ظرف دو هفته گذشته که رئیس پلیس پایتخت از اقداماتی برای راه‌اندازی «دهکده معتادان» و درواقع نگهداری مصرف‌کنندگان موادمخدر دور از چشم جمعیت عمومی شهر در فضاهای محصور و محدود خبر داده، برخی کارشناسان حوزه درمان اعتیاد با ابراز نگرانی از تبعات این تصمیم غیرعلمی هشدار داده‌اند که با اجرای این برنامه‌ها، نه‌تنها وضعیت اعتیاد در کشور به بهبود و کاهش نمی‌رسد، بلکه شرایط پس از آزادی تک‌به‌تک بازداشت‌شدگان و زندانیان معتاد به‌مراتب بدتر و غیرقابل‌کنترل‌تر خواهد شد.
از سوی دیگر گروهی از کارشناسان نگاه خوش‌بینانه‌ای به این طرح دارند و بر این باورند طرح مذکور می‌تواند تحولی درروند درمان اعتیاد باشد. ما هم در این گزارش نگاهی به واکنش‌های متفاوت مسئولین و کارشناسان انداخته‌ایم.
ساماندهی، یکی از وظایف مهم شهرداری
ظرف روزهای گذشته، شهردار تهران اعلام کرده بود که به دنبال اجرای برنامه‌هایی برای ساماندهی معتادان خیابانی، تا دو ماه آینده چهره تهران از معتادان خیابانی پاک خواهد شد. علیرضا زاکانی گفته بود: «این افراد خطایی را مرتکب شدند اما همه آن‌ها انسان هستند و ما باید نوکری آن‌ها را بکنیم و نسبت به آن‌ها وظیفه‌داریم. خوشبختانه دستگاه‌های مختلف پای‌کار آمدند و شهرداری تهران به‌عنوان محور مشخص‌شده است.» اینکه شهرداری قرار است چه اقدامی برای ساماندهی وضعیت معتادان خیابانی پایتخت داشته باشد هنوز معلوم نیست اگرچه طبق قوانین متعدد، شهرداری تهران در برابر معتادان خیابانی مسئولیت دارد چنانکه طبق ماده 80 قانون شهرداری‌ها، شهرداری‌ها مکلف‌اند تا 10 درصد بودجه‌های مستمر و وصولی سالانه خود را به امور فرهنگی و امور بهداری شهری اختصاص دهند و مکمل این ماده‌قانون هم بند 9 مصوبات جلسه 128 ستاد مبارزه با مواد مخدر (سال 1392) است که شهرداری‌های شهرهای بالای 500 هزار نفر و همین‌طور شهرهای مراکز استان‌ها را بدون قید جمعیت مکلف کرده که 10 درصد بودجه فرهنگی و اجتماعی خود را به موضوع پیشگیری و درمان اعتیاد اختصاص دهند. تبصره «ب» ذیل ماده یک مصوبه شورای عالی اداری کشور هم به‌صراحت شهرداری‌ها را مکلف کرده که در خصوص مبارزه با تکدی‌گری، جمع‌آوری و شناسایی و تعیین تکلیف افراد بی‌سرپرست، گمشده، متواری، در راه مانده و موارد مشابه اقدام کنند. همچنین سازمان رفاه و خدمات اجتماعی شهرداری‌ها موظف شده‌اند که برای حمایت از خدمات اجتماعی، روانی، مددکاری، پیشگیرانه و حمایتی از افراد آسیب‌دیده و در معرض آسیب‌های اجتماعی برنامه‌ریزی کرده و همچنین طبق بند 3 از ماده 80 قانون برنامه ششم توسعه، وزارت تعاون باید با همکاری شهرداری‌ها برای بهره‌برداری و تکمیل مراکز نگهداری، درمان و کاهش آسیب معتادان خیابانی و بی‌خانمان و راه‌اندازی مراکز جامع توانمندسازی و صیانت اجتماعی برای معتادان بهبودیافته اقدام کنند. شهرداری‌ها همچنین موظف به ایجاد گرمخانه و فضای مشخص برای اسکان معتادان بی‌خانمان هستند و بنابراین، شهرداری‌ها در سراسر کشور باید با توجه به وظایف مؤکد در قانون، برای حمایت‌های اجتماعی از معتادان خیابانی اقدام کنند اما تا امروز، زاکانی با اقدامات مربوط به بازپروری و حمایت‌های اجتماعی از معتادان خیابانی پایتخت مثل یک راز برخورد کرده و هنوز کارشناسان حوزه سلامت و درمان اعتیاد نمی‌دانند که شهردار تهران چه برنامه‌ای و با چه نقشه‌ای برای کمک به این بیماران و آسیب‌دیدگان اجتماعی در نظر دارد.
دهکده معتادان ایده‌ای قدیمی با اجرایی به‌روزتر
با پیروزی انقلاب اسلامی ستادی تحت عنوان ستاد مرکزی هماهنگی مبارزه با اعتیاد تأسیس شد که تعیین خط‌مشی و سیاست کلی، برنامه‌ریزی، تهیه استانداردها و ضوابط مربوط به مواد مخدر را بر عهده گرفت. چند ماهی نگذشت که سیاست‌های کشور در مورد موادمخدر دچار تغییرات اساسی شد و مبارزه با مواد مخدر و پدیده اعتیاد شدت بیشتری به خود گرفت، تا جایی که طرح‌هایی نظیر «جزیره فارور»، «اردوگاه کار اجباری آب حیات» و ... در دهه شصت به اجرا درآمد و پس‌ازآن در دهه‌های بعد نیز «تشدید مجازات قاچاقچیان»، «ایجاد مراکز ماده ۱۶» و ... در دستور کار قرار گرفت. حالا در تازه‌ترین اقدام نیز پلیس از طرحی جدید خبر داده که بر اساس آن قرار است معتادان متجاهر شهر تهران به «دهکده معتادان» برده شوند.
نخستین بار این خبر را سردار حسین رحیمی، فرمانده انتظامی تهران بزرگ اعلام کرد و در چهاردهم آذرماه امسال با اشاره به اقدامات انجام‌شده برای تجهیز و گسترش مرکز نگهداری و درمان و کاهش آسیب‌های ماده ۱۶ سروش گفت: «اقدامات لازم برای ایجاد «شهر سلامت» شروع‌شده و ما طرح کامل و هادی آن را ارائه داده‌ایم تا این شهرک ۱۰ هزارنفری به همراه مراکزی در آن مثل مرکز تفریحی و سرگرمی و ورزشی و... راه‌اندازی شود و افراد درگیر اعتیاد آرام‌آرام به جامعه و کار وزندگی بازگردند.»
اگرچه آنچه سردار رحیمی از ویژگی‌های دهکده سلامت گفته بود شباهتی به «جزیره» مخوف معتادان دهه شصتی نداشت، اما برخی از شرایط آن نظیر دوری از مناطق شهری، ایزوله بودن محیط و ... شباهت‌هایی با جزیره را در ذهن برخی ازجمله فعالان حوزه مبارزه با مواد مخدر ایجاد کرده بود که باعث شد واکنش‌های متفاوتی نسبت به این موضوع نشان دهند.
پس از ترک دولت برای معتادان سابق چه می‌کند؟
تومان نارنجی‌ها که در دهه 70 و 80، مدیریت امور فرهنگی ستاد مبارزه با موادمخدر را بر عهده داشت و حالا به‌عنوان پژوهشگر و درمانگر حوزه اعتیاد فعالیت می‌کند یکی از افرادی است که نسبت به شکل‌گیری این طرح نقدهایی دارد. او در توضیح تبعات ایجاد فضاهایی همچون «دهکده معتادان» گفته است: «بیشتر سرمایه‌گذاری نظام در حوزه درمان اعتیاد مبتنی بر ساختمان و تجهیزات بوده و این درحالی است که روی رفتار و مداخله درمانی اقدامی صورت نگرفته است.» نارنجی‌ها بابیان اینکه تجربیات کشورهای موفق در دنیا نشان می‌دهد تنها عنوان دهکده‌های سلامت مهم نیست، بلکه آنچه در بطن جامعه اتفاق می‌افتد، اهمیت دارد، خاطرنشان کرد: نگهداری معتادان در طولانی‌مدت منجر به بهبود اختلال آن‌ها نمی‌شود، زیرا ۸۰ درصد اعتیاد، اختلالات رفتاری و اجتماعی است. راه‌اندازی مراکزی تحت عنوان دهکده معتادان و... مهم نیست، بلکه آنچه در عمل در مراکز درمانی و در روح درمان حاکم است، اهمیت دارد، لذا در ابتدا باید دید که در ریز جزییات روانشناسان، مددکاران و سایر خدماتی که به معتادان ارائه می‌شود چه اتفاقی می‌افتد. در مرکز مهر سروش (اردوگاه درمان اجباری متعلق به نیروی انتظامی) حرفه‌آموزی اتفاق افتاده اما بعد از حرفه‌آموزی لازم است برای بعد از خروج معتادان از مرکز، اشتغال‌زایی شود.
سؤالی که مطرح می‌شود، این است که متخصصان برای این موضوع چه فکری اندیشیده‌اند؟ در این طرح، معتادان به‌طورقطع ایزوله می‌شوند اما به نظر باید فکری برای بعد از ایزوله کردن آن‌ها شود. درمان اعتیاد عبارت از یک هفته تا یک ماه درمان جسمانی است و پس‌ازاین دوره باید برای افراد مداخلات روان‌شناختی و مهارتی صورت گیرد. این مهارت به معنای شغل نیست بلکه به معنای خودشناسی و درمان‌های روان‌پزشکی و اختلالات اضطرابی است.
فرمانده انتظامی تهران بزرگ: «اقدامات لازم برای ایجاد «شهر سلامت» شروع شده و ما طرح کامل و هادی آن را ارائه داده‌ایم تا این شهرک ۱۰ هزار نفری به همراه مراکزی در آن مثل مرکز تفریحی، سرگرمی، ورزشی و... راه‌اندازی شود و افراد درگیر اعتیاد آرام‌آرام به جامعه و کار و زندگی بازگردند»
تغییر تفکر افراد معتاد پس از ترک، نکته مثبت طرح
در این میان اما برخی این طرح را مثبت می‌دانند و نگاه خوش‌بینانه‌ای به آن دارند. بسیاری از کارشناسان این حوزه بر این باورند که یکی از دلایل بازگشت دوباره به سمت مواد مخدر توسط افرادی که اعتیاد را ترک کرده‌اند این است که در چرخه درمان طی سال‌های طولانی هیچ تحولی صورت نگرفته. طبق آمارهای موجود حدود ۹۰ درصد افرادی که در برنامه‌های ترک اعتیاد شرکت می‌کنند مجدداً دچار عود اعتیاد می‌شوند؛ بنابراین مشخص است در چرخه‌های درمانی اعتیاد در کشور دارای مشکل و نیازمند تحول هستیم، لذا هرگونه اقدام در راستای این تحولات، گامی مثبت خواهد بود.
به عقیده این گروه در نگاه اول پیشنهاد طرح دهکده معتادان به نظر طرح خوبی است، چراکه تا پیش‌ازاین، چندان طرحی برای ساماندهی معتادان متجاهر وجود نداشته و صرفاً در برخی موارد دیده‌شده است طرح‌هایی در راستای جمع‌آوری معتادان اجرا می‌شود. هرچند که مراکز ماده ۱۶ برای معتادان متجاهر وجود دارد اما معتادانی که در آن مرکز نگهداری می‌شوند بعد از فرآیند سم‌زدایی، مجدداً به چرخه اعتیاد بازمی‌گردند.به عقیده کارشناسان این حوزه افراد معتاد عمدتاً دچار یک مدل تفکری هستند که به آن طرز فکر اعتیادآور می‌گویند و در افراد به شخصیت اعتیادآور تبدیل می‌شود. افراد دارای اعتیاد تفکرات خاصی دارند، همه‌چیز را مطلق می‌بینند و خود را قربانی بی‌توجهی یا کم‌توجهی دیگران می‌دانند؛ این نوع نگرش‌ها باید زمان درمان افراد دارای اعتیاد از آن‌ها جدا شود. این درحالیست که در کمپ‌ها کمتر چنین اتفاقی رخ می‌دهد و نتیجه آن است که معتادان باوجوداینکه در دوره‌های سم‌زدایی شرکت می‌کنند، دوباره به چرخه اعتیاد بازمی‌گردند.
در مراکز و کمپ‌ها حدود ۷۰ درصد کاری که برای معتادان انجام می‌شود سم‌زدایی است، در تفکر معتادان تغییری ایجاد نمی‌شود و مهارت چندانی به آن‌ها نمی‌آموزند. اما در طرح دهکده معتادان تحولی نسبت به مراکز ماده ۱۶ ایجاد می‌شود که به‌جز سم‌زدایی و نگاه پزشکی به مسئله اعتیاد تا حدی از چرخه بسته ابتدایی فراتر می‌رود و به نظر از این دیدگاه که به افراد آموزش‌هایی ارائه می‌شود، طرح خوبی است.
بسیاری از کارشناسان بر این باورند که یکی از دلایل بازگشت دوباره به سمت مواد مخدر توسط افرادی که اعتیاد را ترک کرده‌اند این است که در چرخه درمان طی سال‌های طولانی هیچ تحولی صورت نگرفته است. طبق آمارهای موجود حدود ۹۰ درصد افرادی که در برنامه‌های ترک اعتیاد شرکت می‌کنند مجدداً دچار عود اعتیاد می‌شوند
دهکده معتادان نباید مراجعین را منزوی کند
اما یکی از موضوعاتی که باید به آن توجه کرد این است که برای موفقیت‌آمیز بودن این طرح رعایت چند نکته حیاتی است. به گفته منصور براتی، معاون پژوهشی موسسه کادراس تجربیات نشان می‌دهد که نباید یک مدل زندگی مصنوعی و منفک از بقیه جامعه برای معتادان ایجاد شود. زمانی که معتادان در یک منطقه جمع می‌شوند، معمولاً تخطی از قوانین صورت نمی‌گیرد و آن‌ها بیشتر قانون را رعایت می‌کنند اما این تا زمانی است که آن‌ها در آن منطقه وجود دارند. درواقع در بسیاری از کشورهای جهان این موضوع تائید شده که برای درمان معتادان باید آن‌ها در بستر جامعه درمان و شرایطی برایشان مهیا شود تا بتوانند عادات بد را ترک کنند. بنابراین در صورت راه‌اندازی دهکده سلامت معتادان، این دهکده باید در بطن شهر باشد یا درصورتی‌که قرار است در منطقه‌ای مجزا ساخته شود باید به‌صورت طرح‌های پایلوت و آزمایشی بررسی شود.
او بابیان اینکه در دهکده معتادان باید شرایط زندگی عادی برای معتادان فراهم شود، تأکید کرد: نباید در این دهکده این‌طور به نظر برسد که جزیره‌ای برای معتادان ایجادشده است بلکه باید شرایطی فراهم شود تا افراد عادی هم در منطقه حضورداشته باشند. حتی تراکم افراد به نحوی باشد که افراد عادی بیشتر باشد. یکی از دلایلی که طرح‌هایی مانند دهکده سلامت افراد را منزوی می‌کند و در جهان شکست‌خورده به این دلیل است که معتادانی که در منطقه‌ای تجمع داده می‌شوند، الگوی واقعی برایشان کمتر دیده‌شده است.
در آخر اینکه مشابه طرح دهکده معتادان در برخی کشورها اجراشده، اما آنچه از دهکده سلامت کشورهای دیگر شنیده می‌شود این است که ایزوله شدن معتادان وجود نداشته و در بخشی از یک شهر چنین دهکده‌ای را راه‌اندازی کرده‌اند. به‌طور مثال در هر شهر نیوزلند یک دهکده ایجاد کرده بودند. هرچند تعداد افراد تحت درمان در آن محله‌ها بالابود، اما بازهم تراکم افراد سالم در آن محلات بیشتر بود. همچنین در خصوص موفق بودن درمان معتاد در این دهکده گفته‌شده که در برگرداندن مصرف‌کنندگان به جامعه سالم بین ۶۰ تا ۷۰ درصد موفقیت وجود داشته است، اما باید در نظر گرفت صرفاً ایجاد محله‌های مجزا باعث این اتفاق نشده بلکه آن‌ها بر روی تغییر افکار معتادان، آموزش مهارت‌های اجتماعی، ارتباطی و شغلی و ارائه تسهیلات اشتغال و ... به معتادان، کارکرده‌اند. نکته مهم این است که بتوانیم بر روی طرز فکر معتادان و بازگشت دوباره آن‌ها به جامعه و بازار کار فعالیتی انجام دهیم تا دوباره به سمت مصرف مواد مخدر نروند. در غیر این صورت تمام این کارها بیهوده و هزینه‌ها بربادرفته است.
دیدگاه تان را بنویسید