مردن، به سبک نوکیسگی

گورستان­ می‌­تواند آداب و سنت­‌های جوامع را در حوزه­‌های مربوط به مرگ، کفن و دفن و نوع عزاداری و خاک‌سپاری به تصویر بکشد. بروز و ظهور آداب سوگواری، موسیقی، آواهای عزاداری، شکل­‌ها و محتوای مراسم­ و هم­چنین مطالعه سنگ نوشته‌­ها و اشکال روی قبور می‌­تواند نوع نگرش و ارزش­‌های برجسته جوامع را نمایان کند، اما پرسش اساسی این است که چرا گورستان‌­ها این امکان را به ما می‌­دهند؟ وجود عناصر فرهنگی و آمیزش آن با عناصر تاریخی، گورستان‌ها را به مکان‌های ویژه­ای مبدل می‌سازد که می‌توان از آن‌ها به مثابه محیط‌های تاریخی-فرهنگی یاد کرد سنگ قبر و تمامی نشانه‌‌ها، بازنمایی کاملی است از تغییرات فرهنگ اجتماعی مردم از دهه هفتاد تا به امروز؛ تجمل‌گرایی، استفاده از خطوط درشت­تر و سنگ­‌هایی در ابعاد بزرگ­تر و هم‌چنین تصاویر متوفی و استفاده از رنگ در سنگ‌نوشته‌ها و تصویر، تغییر سبک زندگی جامعه را نشان می‌دهد

آذر فخری، روزنامه‌نگار

زندگی کردن و زنده ماندن ارزان‌تر است، یا مردن؟ 

خوب، می‌دانم که اصلا شروع خوبی نیست. آخر این چه سوالی است؟ معلوم است که زندگی کردن و زنده بودن با همه سختی‌ها و دردسرهایش، بهتر از مردن و در این‌جا نبودن است. در این‌جا نبودن، یعنی دور از عزیزان بودن و از آن‌ها بی‌خبر ماندن و این‌که هر روز و هرشب، آن‌جا زیر خاک استخوان‌هایت برای عزیرانت بلرزد؛ این را مادربزرگ‌ها می‌گویند!

اما این روزها اگر به مراسم ختم و عزاداری و تشییع رفته باشید، حتما فهمیده‌اید که هزینه زندگی‌کردن و زنده‌ماندن، خیلی ارزان‌تر از مردن است. داستان مردن، به جایی رسیده است که آدم به هر ضرب و زور که شده، باید سعی کند زنده بماند تا هزینه گزاف تشییع و تدفین بر دوش نزدیکان نیفتد. این‌را از یک گردش و پرسه‌زنی ساده در بهشت زهرا یا هر گورستان دیگری می‌توان فهمید؛ به سنگ قبرها نگاه کنید،آن‌ها با آدم حرف می‌زنند. آن‌ها می‌گویند آن کسی که این پایین خوابیده، احتمالا زندگی خیلی مجلل و لوکسی هم نداشته، اما بازماندگانش، برایش در مورد محل دفن و سنگ و قبر و سایر اکسسوار مرگ، حسابی دست بالا را گرفته‌اند و سنگ تمام گذاشته‌اند.  احتمالا این پدر یا مادری که آن پایین در آرامش ابدی خفته، زمانی که زنده بود، چندان مورد لطف فرزندانش نبود، اما حالا که مرده، با یک سنگ قبر گرانیتی خوش‌نویسی شده، با طرح حرمی، یا چند بیت شعر و با چاپ لیزری عکسش روی سنگ، از خجالتش درآمده‌اند؛ پس واقعا این‌جاست که می‌توان گفت: آسوده بخواب که فرزندانت برای چنین تجملاتی، حسابی به خرج و قرض افتاده‌اند! 

مردن؛ وجه دیگری از زندگی

گورستان­ می‌­تواند آداب و سنت‌های جوامع را در حوزه­های مربوط به مرگ، کفن و دفن و نوع عزاداری و خاک‌سپاری به تصویر بکشد. بروز و ظهور آداب سوگواری، موسیقی، آواهای عزاداری، شکل­‌ها و محتوای مراسم­ و هم­چنین مطالعه سنگ نوشته­‌ها و اشکال روی قبور می‌‌تواند نوع نگرش و ارزش­‌های برجسته جوامع را نمایان نماید. اما پرسش اساسی این است که چرا گورستان‌­ها این امکان را به ما می‌دهند؟ رضا پورناصرانی کارشناس ارشد ارتباطات اجتماعی، چنین توضیح می‌دهد: گورستان­‌ها روایت‌گر تاریخ شهر، تمدن و سازندگان آن هستند. این عرصه­‌های تاریخی، محملی برای اجتماع نشانه‌­ها و یادمان­‌ها به‌شمار می­‌روند و از این رو بیانگر رویکرد انسان‌­های گذشته به مهم‌ترین پرسش حیات؛ یعنی زندگی و مرگ می‌­باشند. گورستان‌ها، هم­چنین دفترچه کدهای اطلاعاتی (درخت ژنتیک) شهرها و سکونت‌گاه‌های انسانی و کتابخانه­‌هایی از سنگ یا رسانه­‌هایی سنگی هستند که تاریخ، هویت و خاطره جمعی شهر و شهروندان تاریخی آن را در خود جای داده­اند و این قابلیت را دارندکه پیام­‌های جوامع و ملت­‌ها را در دهه‌­های مختلف انتقال دهند. وجود عناصر فرهنگی و آمیزش آن با عناصر تاریخی، گورستان­ها را به مکان­‌های ویژه‌­ای مبدل می­‌سازد که می‌­توان از آن­ها به مثابه محیط‌­های تاریخی-فرهنگی یاد کرد. حضور مفاهیم فرهنگی، اجتماعی و دینی در گورستان­‌ها که بازتابی از سنت سکونت، آداب و رسوم جوامع انسانی است و آمیختگی این مفاهیم با عناصر تاریخی موجود در عرصه گورستان­‌ها، سبب شده تا بتوان گورستان­‌ها را در چهارچوب مناظر فرهنگی اصیل و تداوم یافته مورد بررسی قرار داد و پیام­‌های متعددی از آن دریافت کرد.

ازدیگر منظر گورستان­ها عرصه‌­های تدفینی سکونت‌گاه‌­های تاریخی انسان‌­هایی‌­اندکه پیش از ما زیسته‌­اند و در تعامل با محیط طبیعی و دیگر جوامع انسانی، محیط زیست طبیعی و مصنوع امروزی ما را پدید آورده‌اند. از این رو گورستان‌­ها روایت‌گر تاریخ شهر و سازندگان آن هستند. این عرصه­‌های تاریخی، محملی برای اجتماع نشانه­‌ها و یادمان‌­های نوشتاری و تصویری به شمار می­‌روند و ازاین­‌رو بیانگر رویکرد انسان­‌های گذشته به مقوله فرهنگ، مذهب، دین، باورها و اعتقادات یک گروه ویا یک قوم هستند.

 آمیختگی این مفاهیم با عناصرتاریخی موجود در عرصه گورستان‌ها، سبب شده تا بتوان گورستان‌­ها را در چارچوب مناظر فرهنگی اصیل و تداوم یافته که حامل پیام­‌های روشن و غیر قابل تغییر برای آیندگان هستند، مورد بررسی قرار داد. از طرف دیگر در نگرش سیستماتیک به شهر به مثابه یک سیستم، گورستان‌ها جزء جدایی‌ناپذیر سکونت‌گاه‌­های انسانی و آخرین حلقه از زیرسیستم‌­هایی است که فرد در طول چرخه زیستی خود آن‌را تجربه می‌کند. وجود چنین ماهیتی سبب شده تا از گورستان­‌ها به‌عنوان «آخرین منظر» یاد شود. با همین نگرش آخرین منظر می­‌تواند پیام دهنده و تاثیرگذار باشد.

پورناصرانی معتقد است: در دوران معاصر، ما با وجه دیگری از زندگی روزمره جامعه ایرانی مواجه‌­ایم. وجه هویتی و بالا بردن طبقه اجتماعی ازطریق ظاهر سنگ قبور، رنگ، نوع خط آن، که کاملاً قابل مشاهده است. نوشتن شغل متوفی، نوع پوشش متوفی نیز برای هویت‌­دهی بیشتر متوفی و بازماندگان نشان می‌دهد که این وجه از مسیر زندگی هم دارد برای خودش و هم برای انسان ایرانی، مسئله و معضل می‌شود. هم­چنین مالکیت این قبرها و سنگ‌شان، فردگرایی دوران معاصر در جامعه ایرانی را بیشتر نشان می‌دهد. به‌عبارتی تمامی نشانه‌ها حاکی از تغییر سبک زندگی در میان افراد جامعه، و ورود هویت‌بخشیِ جدید، بالابردن طبقه اجتماعی و ساختن یک منزلت اجتماعی جدید است. سنگ قبر و تمامی نشانه‌­ها، بازنمایی کاملی است از تغییرات فرهنگ اجتماعی مردم از دهه هفتاد تا به امروز؛ تجمل‌گرایی، استفاده از خطوط درشت­‌تر و سنگ‌هایی در ابعاد بزرگ­تر و هم‌چنین تصاویر متوفی و استفاده از رنگ در سنگ‌نوشته‌­ها و تصویر، تغییر سبک زندگی جامعه را نشان می‌دهد.

سنگ قبر؛ چینی یا نانو؟

آن‌هایی که کار و بارشان سنگ قبر است و در این کار استخوان ترکانده‌اند، برای صاحب عزا، پیشنهادهای مختلفی می‌دهند، پیشنهادهایی که نه با جیب او، بلکه با میزان چشم و  هم‌چشمی با دیگران ارتباط مستقیم دارد. یک متخصص امر در این زمینه می‌گوید سنگ قبر داریم از 5 میلیون تا 60 میلیون تومان. سنگ‌های گرانیتی ایرانی، بسته به رنگ‌شان، گران‌تر و با دوام‌ترند، اما سنگ قبرهای چینی با قیمت مناسب و همین طور سنگ قبرهای نانو هم داریم که هم مقاوم هستند و هم نسبت به همه سنگ‌های دیگر ارزان‌تر. حالا به صاحب عزا بستگی دارد که چه سنگی با چه طرح و مدلی و با چه اندازه‌ای انتخاب کند. تمام این‌ها روی قیمت تاثیر دارد. هر چند که سازمان بهشت زهرا، از نصب سنگ قبرهای تجملاتی و بزرگ، جلوگیری می‌کند، اما کسی گوشش به این حرف‌ها بدهکار نیست. و سنگ قبرتراشی این روزها برای خودش تبدیل شده هم به یک «هنر» و هم به یک تجارت نان و آب‌دار که دلالی‌ها و واسطه‌گری‌های خاص خودش را هم دارد!

متغیرهای جدید در انتخاب سنگ قبر

یک پژوهش دانشگاهی، با توجه به ویژگی های فردی و اجتماعی، به نتایج جالب توجهی در زمینه انتخاب سنگ قبر، رسیده است. انتخاب سنگ قبر، ارتباط مستقیمی دارد با ارزش‌های فردی و نیز ارزش های اجتماعی.

ارزش‌های فردی ارزش‌هایی هستند که یک فرد به آن پای­بند است و ممکن است از نظر فرد دیگری این عمل دارای ارزش نباشد. آن‌ها اشیاء یا عقایدی هستند که به طور فردی مورد توجهند و در سطح کلی جامعه ارزش ندارند. ارزش‌های اجتماعی هم آن دسته از واقعیات و اموری است که نیاز مادی و معنوی افراد جامعه را برآورده می‌کند و برای یک­‌گروه و یا یک طبقه مورد احترام و ارزش­مند است. ارزش به معنای «تلقی خوب یا بد یک فرد از یک چیز» است. به عبارتی دیگر ارزش آن چیزی است که از نظر فرهنگی، خوب و مطلوب و مناسب، یا بد و غیر مطلوب و نامناسب تلقی می‌­شود. ارزش‌­ها بر رفتار افراد اثر می­‌گذارند و به عنوان ضابطه‌­ای برای ارزیابی اعمال دیگران مورد استفاده قرار می‌­گیرند. معمولاً رابطه مستقیمی میان ارزش‌­ها با نحوه عکس­‌العمل جامعه وجود دارد.  حالا با این تعاریف به متغیرهای نوین انتخاب سنگ قبر نگاه کنیم و بگذریم:

1. سنگ‌­ها از سادگی در آمده و نوع سنگ تجملاتی­تر شده است.

2. ابعاد سنگ‌­ها بزرگ‌­تر 

و جذاب­‌تر شده است.

3. بیشتر از رنگ مشکی برای سنگ­‌ها استفاده شده است.

4. برای بانوان از تصاویر استفاده شده است.

5. تصاویر استفاده شده از متوفی بر روی سنگ قبور بزرگ‌­تر شده است.

6. تصاویر آقایان در ابعاد بزرگ­‌تر حک شده است.

7. تصاویر متوفی در مورد آقایان در برخی موارد با کراوات حک شده است.

8. تصاویر متوفی در برخی موارد به صورت رنگی به کار برده شده است.

9. هنر خطاطی در نوشتن نام و به طور کلی متون سنگ نوشته­‌ها بیشتر استفاده شده است.

10. از شعر نو در سنگ نوشته‌­ها بیشتر استفاده شده است.

11. شغل و یا حرفه متوفی با ذکر پیشوند و یا تصویر مشخص شده است.

12. (م) مالکیت برای عنوان­‌مادر و پدر در دهه دوم ذکر می­‌شود یعنی روی سنگ قبر عنوان (مادرم) به جای مادر و ( پدرم) به جای پدر ذکر می‌­شود.

13. رنگ در سنگ نوشته­‌ها و تصاویر اضافه شده است.

14. استفاده از رنگ سبز و قرمز بیشتر دیده می­شود.

15. در استفاده از نام ائمه و بزرگان مذهب شیعه نسبت به دهه اول کمتر دیده می­‌شود.