خشکسالی بی‌سابقه در ایران و شنیده شدن زنگ خطر کم‌آبی
آسمان تعطیل است، ابرها خشک و خسیس
واقعیت مسلم آن است که ایران با خشکسالی مواجه است و میزان بارش‌های شش ماه دوم سال گذشته هم چندان رضایت‌بخش نبود. امید کمی هم به بارش‌های بهار بود که باگذشت یک ماه هنوز خبری از بارش قابل‌توجهی نشده است.
بحث خشکسالی اما چند سالی می‌شود که مطرح‌شده و حالا یکی از دغدغه‌های مردم و کارشناسان محیط‌زیست کشور است. اگر گذرتان به سدهای اطراف تهران افتاده باشد، حتماً متوجه کم بودن آب پشت سدها شده‌اید. بااین‌حال از سال گذشته هم مسئولان بارها هشدارهای مربوط به کم‌آبی را داده بودند.
کاهش بارش مشهود در بسیاری از نقاط کشور
سازمان هواشناسی کشور از ابتدای مهرماه پیش‌بینی کرده بود که وضعیت بارش‌ها در ایران طی پاییز و زمستان ۹۹ کمتر از نرمال باشد. به‌این‌ترتیب بر اساس اعلام مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در مهرماه، ایران ۱.۵ میلیمتر نسبت به میانگین بلندمدت کم بارش‌تر بود و آبان ماه نیز میزان بارش‌ها نسبت به نرمال ۱۹ درصد کمتر گزارش شد.
هرچند که وضعیت بارش‌ها طی این دو ماه نگران‌کننده گزارش می‌شد اما افزایش ورود سامانه‌های بارشی به کشور طی آذرماه ۹۹ شرایط را تا حدودی بهبود بخشید، به‌طوری‌که بارش‌های خوب در آذرماه سبب شد که درنهایت پاییز ایران نسبت به میانگین بلندمدت حدود ۱۰ درصد افزایش بارش داشته باشد.
شرایط خوب بارش‌ها در کشور چندان طول نکشید چراکه زمستان ایران بسیار کم‌بارش و گرم‌تر از حد نرمال بود، به‌طوری‌که سازمان هواشناسی اعلام کرد که کم‌بارشی در ایران نگران‌کننده است و پیش‌بینی می‌شود که تا پایان سال آبی با خشکسالی شدید و متوسط در کشور مواجه باشیم.
هرچند کمبود بارش‌ها در ماه‌های پایانی سال ۹۹ در ۳۱ استان کشور خبر از کاهش بارش‌ها نسبت به وضعیت نرمال می‌داد، اما کاهش شدید بارندگی در فروردین‌ماه جاری، مهر تأییدی جانانه بر وجود خشکسالی شدید در سطح کشور به‌ویژه استان‌های جنوبی و جنوب شرقی زد.
آمار ارائه‌شده از سوی مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی نشان می‌دهد در سال آبی جاری (از اول مهرماه ۹۹) تا روز ۱۶ فروردین‌ماه جاری میزان بارشی که در کل کشور آمده نسبت به بلندمدت ۳۰ ساله ۳۱.۳ درصد کمبود دارد و ما در همه استان‌ها با کمبود بارش مواجه هستیم. اما میزان کمبود بارش‌ها در برخی استان‌ها مانند هرمزگان با ۷۸.۵ درصد کمبود بارش، سیستان و بلوچستان با ۷۳.۳ درصد کمبود بارش، کرمان ۵۸.۶ درصد کمبود بارش، خراسان جنوبی با ۴۹.۱ درصد کمبود بارش و فارس با ۴۳.۸ درصد کمبود بارش، وضعیت بحرانی و نگران‌کننده‌ای به لحاظ خشکسالی دارند.
کمبود 91درصدی بارش در هرمزگان
چندی پیش احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی گفته بود آمارها وجود خشکسالی شدید در کشور به‌ویژه استان‌های جنوب و جنوب شرق را تأیید می‌کند.
از سوی دیگر فروردین‌ماه معمولاً پایان سال آبی برای برخی استان‌ها مانند هرمزگان به شمار می‌رود بدین معنی که پس‌ازآن و تا پایان سال آبی (اول مهر ۱۴۰۰) دیگر بارشی در این استان‌ها اتفاق نمی‌افتد و این در حالی است که در روز‌های آغازین سال ۱۴۰۰ با کمبود شدید بارش در کل کشور روبه‌رو بودیم.
به گفته وظیفه از ابتدای فروردین‌ماه جاری تا روز ۱۶ فروردین میانگین بارش در کشور ۲.۹ میلیمتر بوده که این میزان در میانگین بلندمدت ۳۰ ساله در این ۱۶ روزه ۲۰.۳ میلیمتر بوده و این رقم حاکی از کاهش ۸۵.۵ درصدی میزان بارش در کل کشور است و این مسئله وقتی برای ما نگران‌کننده می‌شود که بدانیم بارش‌های رگباری بهار در کنار ذوب شدن تدریجی برف‌ها درنهایت به پر شدن نسبی سدها منجر می‌شد.
وظیفه تصریح کرد: پیش‌بینی‌های ما نشان می‌دهد امسال ما نتوانیم به وضعیت مطلوب در ذخیره آب سدها برسیم. اما باید گفت وضعیت خشکسالی در هرمزگان بسیار ناگوار است و ما در سال آبی جاری تا روز ۱۶ فروردین‌ماه تنها ۱۱.۹ میلیمتر بارش در هرمزگان داشته‌ایم و این در حالی است که در میانگین ۳۰ ساله حدود ۱۳۶ میلیمتر بارش در این استان رخ می‌داده که حاکی از کمبود ۹۱ درصدی بارش در این استان است و چون هرمزگان پس از فروردین‌ماه بارشی ندارد این آمار نهایی برای پایان سال آبی آن است.
تمام ایران درگیر خشکسالی است
البته این کمبود بارش‌ها تنها مختص استان هرمزگان نیست. بر اساس گزارش‌ها بیشتر استان‌های ایران، امسال با خشکسالی سختی مواجه خواهند بود.
کارشناسان معتقدند شرایط تهران هم خوب نیست. پایتخت‌نشینان هم با کمبود ۱۶ درصدی بارش‌ها روبه‌رو بوده‌اند که با توجه به تراکم جمعیتی تهران حائز اهمیت است. از سوی دیگر چون در سال‌های متوالی برداشت‌های نامتعارف از منابع آب زیرزمینی داشته‌ایم حتی اگر باران در کشور نرمال هم باشد ما باز مشکل خواهیم داشت.
تمام ایران درگیر خشکسالی است و در لرستان ۳۳۹ میلیمتر بارش داشته‌ایم و این در حالی است که این استان نسبت به بلندمدت هنوز ۱۳۷ میلیمتر کمبود بارش دارد که این میزان کمی نیست و به‌اندازه بارش سالانه کرمان است.
همچنین کرمانشاه با کاهش ۴۳ درصدی از وضعیت نرمال مواجه بوده که این مسئله می‌تواند به کم آب شدن سد کرخه دامن بزند از سوی دیگر ما در استان پرآبی مانند چهارمحال و بختیاری که سرچشمه زاینده‌رود است نیز با مشکل روبه‌رو هستیم و آمار حاکی از کاهش ۳۱ درصدی بارش‌ها و ۲۸ درصدی بارش‌ها در خود استان اصفهان نسبت به بلندمدت است.
از سوی دیگر محمد دلمردانی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان گفت: در حال حاضر ۴۸ درصد حجم مخازن سدهای استان پرشده که نسبت به بازه زمانی مشابه در سال آبی گذشته با کاهش ۲۶ درصدی روبه‌رو است. او گفته است سیستان و بلوچستان با وسعت ۱۱ درصدی از کل مساحت کشور اقلیم خشکی دارد و متوسط بارش سالانه آن در حد ۱۰۳ میلیمتر با تبخیر زیاد است.
اما آمار نگران‌کننده کاهش آورد آب رودخانه‌های استان است. به گفته او در سال آبی جاری تاکنون آورد آب رودخانه‌های استان نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن با کاهش ۹۹ درصدی روبه‌رو بوده که قابل‌تأمل است.
کارشناسان معتقدند امسال یکی از بدترین سال‌های آبی در ایران بوده است، به گفته آن‌ها گاهی اوقات در کشور کم‌بارشی در پاییز و زمستان با بارش‌های بهاره جبران می‌شود اما متأسفانه در این فصل نیز بارش خاصی نخواهیم داشت و حتی طی فروردین‌ماه برخی استان‌هاشاهد هیچ بارشی نبوده‌اند
استفاده از آب‌های زیرزمینی مهم‌ترین دلیل فرونشست زمین
همان‌طور که در بالا هم گفته شد کمبود آب باعث می‌شود تا بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی بیشتر شود. کسری مخازن سدها و تلاش برای برداشت از منابع زیرزمینی آب پدیده خطرناک فرونشت زمین را به همراه دارد موضوعی که مورد تأکید کارشناسان بخش آب است.
پدیده فرونشست زمین، پدیده‌ای است که در اثر آن، زمین نشست می‌کند و استحکام و پایداری خود را از دست می‌دهد. یکی از عوامل مؤثر در وقوع پدیده مخرب نشست زمین، استفاده از آب‌های زیرزمینی از طریق چاه‌های مجوز دار و بدون مجوز است.
برخی کارشناسان اعتقاددارند که ایران رکورددار میزان فرونشست زمین است و ورامین تهران و شهرهای حومه سالانه ۳۶ سانتی‌متر نشست زمین‌دارند و این در حالی است که سرانه مصرف آب شرب مشترکان تهرانی، تابستان امسال در زمان اوج مصرف بیش از ۳۰۰ لیتر در شبانه‌روز بود که این سرانه دو برابر استانداردهای جهانی است.
روند برداشت آب در کشورمان یکی از بدترین مثال‌ها در دنیا است. به‌طوری‌که الآن چیزی حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد آب کشور برداشت می‌شود این برداشت‌های بی‌رویه که حاصل کاهش روان آب‌ها است خطر فرونشست زمین را تشدید می‌کند پدیده خطرناکی که اگر فکری اساسی برای آن نشود سرنوشت شومی را برای ساکنان این آب‌وخاک رقم خواهد زد.
هم‌نشینی خشکسالی و گرمای هوا
برخی از کارشناسان معتقدند امسال یکی از بدترین سال‌های آبی در ایران بوده است، به گفته آن‌ها گاهی اوقات در کشور کم‌بارشی در پاییز و زمستان با بارش‌های بهاره جبران می‌شود اما متأسفانه در این فصل نیز بارش خاصی نخواهیم داشت و حتی طی فروردین‌ماه برخی از استان‌ها هیچ بارشی دریافت نکرده‌اند.
به‌طورکلی کشور ما از گذشته تاکنون نوسانات بارشی شدیدی را تجربه کرده است و طی ۶۰ سال اخیر همواره با ترسالی‌ها و خشکسالی‌ها در ایران دست‌وپنجه نرم کرده‌ایم البته بخشی از این موضوع به تغییرات اقلیم مربوط است. تغییر اقلیم پدیده‌ای جهانی است که در کشور ما سبب افزایش تعداد سال‌های خشک و افزایش دما شده است.
کمبود آب باعث می‌شود تا بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی بیشتر شود. کسری مخازن سدها و تلاش برای برداشت از منابع زیرزمینی آب پدیده خطرناک فرونشت زمین را به همراه دارد موضوعی که مورد تأکید کارشناسان بخش آب است
در کنار تمام این موارد امسال با گرمای بی‌سابقه‌ای مواجه شدیم و فروردین‌ماه نسبتاً گرمی را پشت سر گذاشتیم. میانگین دمای کشور در بلندمدت طی فروردین‌ماه ۱۵.۵ درجه گزارش‌شده است، این در حالی است که میانگین دمای کشور طی فروردین ۱۴۰۰ بیش از ۱۸ درجه سانتی‌گراد بوده است بنابراین دمای هوا در این ماه حدود سه درجه گرم‌تر شده است. طی زمستان سال گذشته به‌ویژه بهمن‌ماه نیز با افزایش قابل‌توجه دمای هوا در کشور مواجه بودیم اما به‌طورکلی می‌توان گفت که از ابتدای مهرماه تاکنون میانگین دمای هوا در ایران حدود یک درجه سانتی‌گراد بیشتر از میانگین بلندمدت بوده است.
در چنین شرایطی به دلیل کاهش بارش و ذوب برف، ذخیره آبی در مناطق کوهستانی به‌شدت کاهش پیدا می‌کند. این وضعیت کشور را در شرایط تنش آبی قرار خواهد داد. در حال حاضر نیز می‌توان گفت که بسیاری از نقاط ایران در جنوب و شرق کشور در شرایط تنش آبی هستند و کاهش بارش‌ها می‌تواند حتی روی تأمین آب شرب نیز اثرات خود را نشان دهد.
شرایط به‌هیچ‌عنوان به نفع محیط‌زیست کشور نیست و مشکلات این‌چنینی اثرات خود را به‌زودی نشان خواهد داد، حالا نوبت این است که دستگاه‌های ذی‌ربط با توجه به در نظر گرفتن این شرایط برای مصرف آب موجود در کشور برنامه‌ریزی کنند و ارزش قطره‌قطره آب را بدانند چراکه در حال حاضر کمبود آب جدی است.
در حال حاضر نیاز آبی کشور نسب به گذشته بیشتر شده است و باید از به‌صرفه‌ترین راهکارها برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده کرد. باید در این شرایط به مسئله پایداری سرزمین توجه کنیم و بی‌مهابا از آب‌های زیرزمینی استفاده نکنیم چراکه مشکل فرونشست زمین در کشور بسیار جدی است و می‌تواند سرزمین را از شرایط زیستی خارج کند.
*شعر از مرحوم قیصر امین‌پور، شاعر معاصر
دیدگاه تان را بنویسید