شورای امنیت به فعال شدن سازوکار ماشه رأی داد، ایران چه خواهد کرد؟
۸ روز؛ زمان باقیمانده برای دیپلماسی
کیا مقدم
در پی نشستی پرتنش در شورای امنیت سازمان ملل متحد، سرنوشت تحریم‌های ایران با فعال‌سازی مکانیسم ماشه رقم خورد. قطعنامه تأیید پایبندی ایران به تعهدات هسته‌ای با ۹ رأی منفی رد شد که به طور خودکار فرآیند بازگشت تحریم‌ها را به جریان انداخت و راه را برای اجرایی شدن مجدد شش قطعنامه تحریمی علیه ایران از شنبه ۵ مهرماه هموار ساخت.
در حالی که روسیه و چین به شدت با این اقدام مخالفت کردند و آن را عجولانه و بی‌عدالتی خواندند و بر ضرورت دیپلماسی و فقدان مبنای قانونی برای بازگشت تحریم‌ها تأکید کردند؛ بریتانیا و فرانسه با توجیه اقدامات خود، ایران را به عدم همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و غنی‌سازی اورانیوم تا ۴۸ برابر سطح مجاز متهم کردند و خبرگزاری رویترز نوشت: در عین حال تهران و قدرت‌های مهم اروپایی هنوز هشت روز فرصت دارند تا برای توافق بر سر تعویق این تحریم‌ها تلاش کنند.
در همین راستا، سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان در گفت‌وگو با دبیرکل سازمان ملل، از تسلط فضای سیاسی بر نشست شورای حکام آژانس انتقاد و بر فنی بودن همکاری‌های ایران و پایبندی به دیپلماسی تأکید کرد.
امیر سعید ایروانی، سفیر ایران در سازمان ملل نیز با اشاره به اینکه برجام نتیجه سال‌ها تلاش برای اثبات صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران بود، آمریکا و اروپا را به عدم پایبندی به تعهدات و اقدامات سیاسی علیه ایران متهم کرد و بی‌طرفی شورای امنیت را زیر سوال برد. در مقابل، نماینده دانمارک بیان کرد که این رأی شورای امنیت به معنای بستن درهای تعامل دیپلماتیک نیست. سایر همتایان اروپایی او نیز بر باز بودن مسیر دیپلماتیک تاکید کردند.
تهران حق پاسخ‌گویی متناسب را برای خود، محفوظ می‌دارد
در پی عدم تصویب پیش‌نویس قطعنامه پیشنهادی لغو دائمی تحریم‌های ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد، وزارت خارجه ایران اعلام کرد: جمهوری اسلامی ایران اقدام سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس در سوء استفاده از سازوکار حل و فصل اختلاف برجام برای بازگرداندن قطعنامه‌های شورای امنیت که در سال ۲۰۱۵ به موجب قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام خاتمه یافته بودند، را به‌عنوان اقدامی غیرقانونی، ناموجه و تحریک‌آمیز محکوم می‌کند.
در پی رد قطعنامه تأیید پایبندی ایران به برجام در شورای امنیت، مکانیسم ماشه فعال شد و تحریم‌ها علیه ایران از ۵ مهرماه بازمی‌گردند. تهران ضمن انتقاد از سیاسی‌کاری، بر دیپلماسی تأکید می‌کند و اروپا نیز مسیر تعامل را باز می‌داند، در حالی که چشم‌اندازی برای یک توافق موجود نیست
در بیانیه دستگاه دیپلماسی ایران در محکومیت فعال شدن سازوکار ماشه، آمده است: اقدام مخرب سه کشور اروپایی برای بازگرداندن قطعنامه‌های لغوشده شورای امنیت در حالی صورت می‌گیرد که تأسیسات هسته‌ای تحت پادمان ایران مورد حملات غیرقانونی رژیم صهیونیستی و آمریکا قرار گرفته و آسیب دیده‌اند؛ حملاتی که آشکارا منشور ملل متحد را نقض کرده، صلح و امنیت بین‌المللی را به مخاطره انداخته و بنیان‌های رژیم عدم اشاعه را به شدت تضعیف نموده است. سه کشور اروپایی نه تنها از محکوم‌کردن این اقدامات تجاوزکارانه خودداری کردند بلکه با سوء استفاده از سازوکار حل اختلاف برجام، مرتکب اقدام غیرقانونی مضاعفی می‌شوند.
در بخشی دیگر از بیانیه وزارت خارجه می‌خوانیم: برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران مبتنی بر خواست و اراده ملت ایران برای پیشرفت و توسعه علمی و فناورانه است و ملت ایران در این مسیر مصمم است. جمهوری اسلامی ایران ضمن تاکید بر پیگیری منافع و حقوق خود، از جمله از مجرای دیپلماسی، حق پاسخ‌گویی متناسب به هر اقدام غیرقانونی را محفوظ می‌دارد.
نبرد بر سر اصول در آژانس
در کنار این تحولات، صحنه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز شاهد یک نبرد دیپلماتیک پنهان بود که ابعاد دیگری از رویکرد تقابلی غرب را آشکار ساخت. ایران با همکاری چین و روسیه، پیش‌نویس قطعنامه‌ای را به کنفرانس عمومی آژانس ارائه کرده بود که خواستار محکومیت هرگونه حمله یا تهدید علیه تاسیسات هسته‌ای صلح‌آمیز بود. این اقدام در واکنش به حملات غیرقانونی و مکرر به تاسیسات هسته‌ای ایران، به ویژه حمله ژوئن ۲۰۲۵، صورت گرفت و هدف آن تقویت یک اصل مهم در حقوق بین‌الملل و جلوگیری از تکرار چنین اقداماتی بود. اما خبرگزاری آسوشیتدپرس به نقل از دیپلمات‌های غربی گزارش داد که آمریکا با لابی سنگین و حتی تهدید به کاهش کمک‌های مالی به آژانس، ایران را مجبور به پس گرفتن این پیش‌نویس کرد.
واشنگتن مدعی شد که این قطعنامه تصویری بسیار نادرست از رویدادهای اخیر ارائه می‌دهد و قوانین بین‌المللی را تحریف می‌کند. این در حالی است که خود آمریکا با نادیده گرفتن زرادخانه هسته‌ای اسرائیل، تهدید شدید و فزاینده برنامه غنی‌سازی ایران را بهانه اقدامات خود قرار داده است. این فشار آشکار بر یک نهاد بین‌المللی مستقل برای جلوگیری از تصویب قطعنامه‌ای که در راستای حقوق بین‌الملل است، نشان‌دهنده رویکرد ابزاری آمریکا به نهادهای بین‌المللی و تلاش برای حفظ حق اسرائیل در انجام اقدامات غیرقانونی است. رضا نجفی، نماینده دائم ایران در وین، در همین راستا، تاکید کرد: «عقل سلیم حکم می‌کند که کشورها از تصویب قطعنامه ارائه شده از سوی ایران حمایت کنند اما متاسفانه در روابط بین‌الملل همیشه عقل سلیم حاکم نیست.» این عقب‌نشینی اگر اتفاق افتاده باشد هرچند تاکتیکی و با هدف جلوگیری از شکست در رای‌گیری بود، اما نشان داد که تا چه حد فشارهای خارجی می‌تواند حتی بر سر اصول بدیهی حقوق بین‌الملل نیز تاثیرگذار باشد.
فشارهای هماهنگ غرب، از لغو معافیت تحریمی بندر چابهار توسط آمریکا هم‌زمان با فعال‌سازی مکانیسم ماشه اروپا، تا تلاش برای مسدود کردن مسیر دیپلماسی در شورای امنیت و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نشان‌دهنده یک ارکستر فشار هدفمند علیه تهران است
ادعای ماکرون و پاسخ تهران
امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، پنجشنبه ۲۶ شهریور در اظهاراتی که بیشتر به یک حکم قطعی شباهت داشت تا یک تحلیل دیپلماتیک، فعال‌سازی اسنپ‌بک را قطعی دانست و مدعی شد که آخرین نشانه‌هایی که از طرف ایرانی‌ها دریافت کرده‌ایم جدی نیست. اما بخش جنجالی‌تر سخنان او اشاره به وزیر امور خارجه ایران بود که گفت:«عراقچی تلاش کرد پیشنهادی معقول ارائه دهد اما این پیشنهاد مورد حمایت همه اعضای نظام حاکم ایران نبود.» این سخنان، بلافاصله با واکنش سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، مواجه شد. عراقچی با رد صحبت‌های امانوئل مکرون، تاکید کرد: «از حمایت کامل تمامی ارکان جمهوری اسلامی ایران، از جمله شورای عالی امنیت ملی کشور، برخوردارم.»
اما سوالی که در این میان مطرح می‌شود، این است که ماکرون بر اساس چه اطلاعاتی چنین موضوعی را مطرح کرده است؟ احمد زیدآبادی، تحلیلگر مسائل سیاسی، نیز با طرح این سوال که مکرون از این موضوع چگونه بو برده است؟، به دلایل اظهارات رئیس‌جمهور فرانسه اشاره کرد. نمی‌توان از این واقعیت چشم‌پوشی کرد که در فضای سیاسی ایران، همواره صداهای متفاوتی در خصوص مسائل کلان سیاست خارجی شنیده می‌شود. اظهارات برخی از نمایندگان مجلس یا تحلیلگران داخلی، هرچند ممکن است موضع رسمی کشور نباشد، اما می‌تواند بهانه‌ای به دست طرف‌های خارجی بدهد تا از آن برای تضعیف دستگاه دیپلماسی ایران بهره‌برداری کنند.
اظهارات ماکرون مبنی بر قطعی بودن فعال‌سازی مکانیسم ماشه و رد پیشنهاد معقول ایران توسط اروپا، نشان‌دهنده رویکرد تقابلی غرب است. این مواضع، در آستانه پایان سپتامبر و هم‌زمان با افزایش فشارها، مسیر دیپلماسی را مسدود و چشم‌انداز بحران را تقویت می‌کند
پیشنهاد جدید ایران روی میز دیپلماسی
در این میان، جزئیات پیشنهاد ایران که توسط عباس عراقچی به همتایان اروپایی ارائه شده و خبرنگار وال‌استریت ژورنال، لارنس نورمن، آن را فاش کرد، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری تهران برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها است. بر اساس این طرح، ایران آمادگی خود را برای رقیق‌سازی ذخایر ۶۰ درصدی اورانیوم اعلام کرده بود، مشروط بر آنکه آمریکا تضمین دهد هیچ حمله‌ای علیه تاسیسات هسته‌ای ایران صورت نگیرد و شورای امنیت نیز قطعنامه ۲۲۳۱ را لغو کند. این به معنای حذف کامل مکانیسم ماشه بود. پس از این گام‌های متقابل، مذاکرات برای یک توافق نهایی بر سر مسئله هسته‌ای آغاز می‌شد. این پیشنهاد، نه تنها به نگرانی‌های غرب در مورد غنی‌سازی بالا پاسخ می‌داد، بلکه با حذف اسنپ‌بک، مسیر را برای دیپلماسی پایدار و رفع تحریم‌ها هموار می‌ساخت. ایران همچنین تاکید کرده بود که مسائل مربوط به همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در توافق قاهره حل و فصل شده است.
اما واکنش اروپا به این پیشنهاد، ناامیدکننده بود. طرف اروپایی این پیشنهاد را غیرقابل قبول خواند و مدعی شد که حذف اسنپ‌بک، آخرین ابزار فشار جامعه جهانی را از بین می‌برد. این موضع‌گیری بیانگر اصرار اروپا بر حفظ اهرم فشار و درخواست برای یک بازی برد-باخت است. اروپایی‌ها معتقدند که این طرح تنها به ایران فرصت تنفس می‌داد بدون آنکه تعهدات الزام‌آور و قابل راستی‌آزمایی درباره آینده برنامه هسته‌ای ایجاد کند و حتی با رقیق‌سازی اورانیوم نیز، اهرم‌های کلیدی فشار از بین می‌رفت و اروپا و آمریکا در مذاکرات بعدی هیچ برگ برنده‌ای نداشتند. همین نگرانی‌ها باعث شد تروئیکا موضعی سخت‌تر بگیرد.
از آتش‌بیاران معرکه در داخل تا هماهنگی فشار در خارج
در حالی که دستگاه دیپلماسی کشور در حال تلاش برای ارائه راه‌حل و حفظ کانال‌های ارتباطی است، برخی اظهارات رادیکال از سوی نمایندگان مجلس یا چهره‌های سیاسی، بهانه‌ای به دست طرف غربی می‌دهد تا عدم اجماع داخلی در ایران را به سخره بگیرند. برای مثال، محمد معتمدی‌زاده، عضو هیأت رئیسه کمیسیون اصل نود مجلس، با لحنی هشدارآمیز گفته است: «دشمن بداند که ما نیز ابزارها و ماشه‌های مختلفی در اختیار داریم که در صورت لزوم می‌توانیم آنها را فعال کنیم. فقط کافی است تنگه هرمز برای مدتی کوتاه بسته شود.» ادعای بستن تنگه هرمز و خروج از ان‌پی‌تی مکررا از سوی برخی فعالان سیاسی در داخل مطرح می‌شود.
این اظهارات، هرچند ممکن است با هدف نمایش اقتدار و بازدارندگی مطرح شوند، اما در عمل می‌توانند بهانه‌ای به دست طرف‌های خارجی بدهند تا اظهارات ماکرون مبنی بر عدم حمایت یکپارچه از دستگاه دیپلماسی را تقویت کنند. علی بیگدلی، تحلیلگر مسائل بین‌الملل، نیز با اشاره به برخی مخالفت‌ها با توافق ایران و آژانس بین‌المللی انرژی، اذعان کرد: «نهادهای مسئول هر تصمیمی که بگیرند، عده‌ای وارد می‌شوند و با تحرکات و اظهارنظرات خود، همه چیز را بر هم می‌زنند. این باعث شده که کشورهای غربی نتوانند روی حرف و اقدام ما حساب چندانی باز کنند.» در حقیقت برخی رویکردهای داخلی، به ابزاری در دست دشمن برای تضعیف دیپلماسی کشور تبدیل می‌شوند و اعتبار ایران را در مذاکرات بین‌المللی خدشه‌دار می‌سازند.
هزینه‌های گزاف تقابل
با عدم تصویب قطعنامه لغو تحریم‌ها سازمان در شورای امنیت، گزینه‌های دیپلماتیک محدودتر می‌شوند. اگر اروپا همچنان بر مواضع سخت‌گیرانه خود پافشاری کند و حاضر به ارائه تضمین‌های حداقلی در برابر گام‌های عملی ایران نباشد، سناریوی بازگشت کامل تحریم‌های شورای امنیت قطعی خواهد شد. این تحریم‌ها می‌توانند فضای تعامل دیپلماتیک را برای سال‌ها مسدود کنند و پرونده هسته‌ای ایران را وارد مرحله‌ای بحرانی با هزینه‌های سنگین برای همه طرف‌ها کنند.
قرائن کنونی نشان می‌دهد که تروئیکای اروپایی ترجیح می‌دهد در هماهنگی کامل با واشنگتن و تل‌آویو حرکت کند، مسیری که به جای مصالحه، به سمت تشدید تنش‌ها در حال تغییر است و می‌تواند نه تنها آینده برجام، بلکه کلیت روابط ایران و غرب را وارد دوره‌ای تازه از بی‌اعتمادی و رویارویی کند. سفر احتمالی مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، به سازمان ملل می‌تواند فرصتی برای طرح ایده «توقف در برابر توقف» باشد، اما کوتاهی زمان و تداوم فشارهای غرب و همچنین برخی اظهارات داخلی، دست او را نیز خواهد بست.
دیدگاه تان را بنویسید