عبور از گذرگاهی به طول ۱۰ سال

حسام‌الدین اسلاملو

سرانجام حدس و گمان‌ها پیرامون انگیزه‌های سفر اخیر پادشاه عمان به تهران به واقعیت پیوست. بجز مسئله میانجی‌گری برای مناقشات هسته‌ای میان ایران و امریکا، روز گذشته موضوع جایگزینی تعامل به جای تقابل با مصر یکی از محورهای گفت‌وگوی طرفین اعلام شد.

در همین دیدار بود که رهبر انقلاب با اشاره به اظهارات سلطان عمان مبنی بر تمایل مصر برای از سرگیری روابط با جمهوری اسلامی ایران، تاکید کردند: ما از این موضع استقبال می‌کنیم و مشکلی در این زمینه نداریم.

مصر ازپی عربستان

یک هفته پیش از ورود سلطان عمان به تهران، او در سفری دو روزه به مصر با عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهوری مصر در قاهره دیدار و گفت‌وگو کرد. همین موضوع احتمال میانجی‌گری وی میان ایران و مصر را قوت بخشید.

پیش از این خبرگزاری «ایرنا» به نقل از امیر موسوی، مدیر مرکز «مطالعات استراتژیک و روابط بین‌الملل» از نقش عمان برای پایان جنگ ایران و عراق و ازسرگیری روابط میان تهران و بغداد و همچنین تلاش‌ها برای از میان بردن تنش‌ها میان ریاض و تهران یاد کرده و افزوده که مسقط «در روزهای اخیر هم برای نزدیکتر کردن دیدگاه و احیای روابط بین قاهره و تهران گام برداشته است.»

پیشینه یک رابطه پرفرازو نشیب

به خاطر حمایت رئیس‌جمهور اسبق مصر از شاه، پس از انقلاب ایران سال‌ها بین دو کشور روابطی برقرار نبود و حتا بعدها نام ضارب انورسادات بر یکی از خیابان‌های تهران انتخاب شد.

برای نخستین بار روابط ایران و مصر در دولت اصلاحات بهبود یافت.  نخستین تماس در سطح بلندپایه میان مقام‌های ایرانی و مصری پس از پیروزی انقلاب اسلامی، میان محمد خاتمی، رئیس‌جمهور اسبق ایران، و حسنی مبارک، رئیس‌جمهور اسبق مصر، انجام گرفت. این دیدار آذرماه ۱۳۸۲ در حاشیه کنفرانس جهانی فناوری اطلاعات در ژنو صورت پذیرفته بود.

در دولت احمدی‌نژاد در سال ۱۳۸۴ منوچهر متکی، وزیر امور خارجه وقت ایران، در دوره‌ای که بحران‌‌های منطقه در اوج خود قرار داشت، به مصر سفر کرد و با مقام‌های این کشور از جمله محمد حسنی مبارک به گفت‌وگو نشست. پرونده هسته‌ای ایران، خشونت‌های داخلی در عراق پس از سرنگونی نظام صدام حسین و ماجرای ترور رفیق حریری، نخست‌وزیر اسبق لبنان که گروه‌های نزدیک به تهران در آن متهم هستند،‌ از محورهای گفت‌وگوها در آن سفر اعلام شد.

شهریور سال ۱۳۸۹ هم قرار بود متکی به مصر سفر کند، اما در واکنش به موضع‌گیری‌های تهران در قبال مذاکرات صلح میان اسرائیل و فلسطینی‌ها قاهره این سفر را لغو کرد.

بهمن ۱۳۸۶ علی‌اکبر ناطق نوری، مشاور وقت رهبر جمهوری اسلامی، و غلامعلی حداد عادل، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، برای شرکت در نشست اتحادیه بین‌المجالس اسلامی به مصر سفر کردند. طی این سفر هر دو آن‌ها با حسنی مبارک دیدار کردند و بنا بر اعلام رسانه‌ها،‌ روابط دوجانبه از محور گفت‌وگوها بود.

علی لاریجانی هم دو بار با حسنی مبارک دیدار کرده است؛ یک بار هنگامی که دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران بود و بار دیگر هنگامی که ریاست مجلس شورای اسلامی را برعهده داشت.

دی ماه ۱۳۸۶ علی لاریجانی، دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی کشور، در سفری غیررسمی به مصر با مقام‌های این کشور از جمله رئیس‌جمهور، رئیس سازمان امنیت ملی،‌ عمرو موسی دبیرکل وقت اتحادیه عرب و شیخ محمد سعید الطنطاوی شیخ الازهر دیدار و گفت‌وگو کرد.

بار دیگر آذرماه ۱۳۸۸ در علی لاریجانی به‌عنوان رئیس وقت مجلس شورای اسلامی برای شرکت در کمیته بین‌المجالس اسلامی به مصر سفر کرد. او در این سفر هم با مبارک دیدار گفت‌وگو کرد و پس از دیدار در کنفرانسی خبری گفت: «گفت‌وگوهای خوب و سازنده‌ای با رئیس‌جمهور مصر داشتیم و درباره مسائل منطقه‌ای صحبت کردیم.»

حین و پس از سرنگونی محمد حسنی مبارک در سال ۱۹۸۹، در سه نوبت تحولاتی رخ داد که بار دیگر روابط ایران و مصر را از حالت رکود خارج کرد.

در دوره حکومت گروه اخوان‌المسلمین در مصر؛ محمد مرسی، رئیس‌جمهور وقت این کشور  که وابسته به این گروه اسلامگرا بود، برای مشارکت در کنفرانس کشورهای عضو پیمان عدم تعهد به تهران سفر کرد.

پس از آن در همان دوره حکومت اخوان المسلمین بود که محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت ایران، در تلاش برای بهبود روابط میان دو طرف بهمن سال ۱۳۹۱ به مصر سفر کرد؛ سفری که البته به احیای روابط منتهی نشد و پس کنارگذاشتن گروه اخوان المسلمین از قدرت که ارتش هم در آن نقش داشت، آن دوره به پایان رسید.

پس از پایان دوره یک‌ساله حکومت اخوان المسلمین در مصر، هیچ تماس مستقیمی میان مقام‌های سیاسی ایران و مصر صورت نگرفت، هرچند تماس‌های دیپلماتیک در سطوح پایین همواره برقرار بود.

پیش از این وزیر خارجه مصر در سال ۲۰۱۶ درباره آینده روابط کشورش با ایران گفته بود که ازسرگیری روابط «مشروط به تغییر سیاست‌های منطقه‌ای ایران، تلاشش برای همکاری با کشورها بر پایه احترام متقابل، هم‌پوشانی منافع، احترام به کشورهای عربی و حاکمیت سرزمینی‌شان،‌ عدم دخالت در امور کشورهای عربی و پایان‌دادن به تلاش برای نفوذ در آن‌هاست».

این منظور از پس بهبود روابط با عربستان، برآورده شد و به نظر رسید که سیاست تهران در قبال کشورهای عربی تغییر بنیادین پیدا کرده است. اخیراً خبرهایی از احیای برخی تماس‌ها منتشر شد. به نظر می‌رسد تهران در تلاش است از نزدیکی با ریاض برای بهبود روابط با جهان عرب تلاش کند.

ابراهیم نکو نماینده پیشین مجلس به «توسعه ایرانی گفت»: ایران بدون پیوستن به اف‌ای‌تی‌اف نمی‌تواند از مزیای روابط اقتصادی چندجانبه و دو جانبه با کشورهای عربی استفاده کند. کشورهای سابقا دشمن مثل مصر و عربستان که جای خود دارند، حتی کشورهای عربی دوست و متحدمان مثل سوریه و عراق نیز حاضر نخواهند بود منافع ملی خود را قربانی ما کنند

۲۸ اردیبهشت امسال روزنامه لبنانی النهار درباره روابط ایران و مصر نوشت: «روشن است که توافقی که میان عربستان سعودی و ایران در پکن منعقد شد، به برداشته‌شدن موانع در برابر روابط میان مصر و ایران انجامیده است. حال پس از آن‌که روابط میان دمشق متحد نخست عرب ایران با کشورهای عربی شاهد سازش است، پس سازش میان قاهره و تهران هم منطقی و توجیه‌‌پذیر می‌شود و چنانچه ایران در برداشتن موانع در برابر سازش با مصر جدیت بیشتری نشان دهد، به این معناست که تهران نگرانی‌های امنیتی داخلی و خارجی مصر را جدی گرفته و برای حل‌وفصل آن‌‌ها گام برداشته است.

جایگاه راهبردی ایران و مصر  در منطقه

از آنجا که مصر به‌لحاظ جایگاه جغرافیایی و سیاسی‌اش، وزنه‌ای بزرگ میان کشورهای اسلامی است. جدای از نفوذ مصر در اتحادیه آفریقا و سازمان همکاری اسلامی و اتحادیه عرب، این کشور بنادر مهمی در دو دریای سرخ و مدیترانه دارد و نزدیکی میان تهران و قاهره می‌تواند به سود عبور و مرور کشتی‌های ایرانی از کانال سوئز باشد.

امنیت کشتی‌رانی در دریای سرخ و تنگه باب المندب به‌خاطر تأثیر بر رفت‌وآمدهای دریایی در کانال سوئز برای مصر بسیار پراهمیت است. با توجه به رابطه ایران و حوثی‌های یمن که می‌توانند کشتی‌رانی در دریای سرخ را ناامن کنند، از سرگیری رابطه با تهران در این پرونده هم می‌تواند برای قاهره سودآور باشد.

مزایای اقتصادی مشروط در رابطه با مصر

بهبود روابط مصر و دیگر کشورهای عربی منطقه کمکی به اقتصاد ایران خواهد کرد؟

این پرسش «توسعه ایرانی» از ابراهیم نکو نماینده سابق و عضو کمیسیون اقتصادی مجلس نهم است.

او در این باره می‌گوید: ایران بدون پیوستن به اف‌ای‌تی‌اف نمی‌تواند از مزیای روابط اقتصادی چندجانبه و دو جانبه با کشورهای عربی استفاده کند.

به‌گفته‌ی این کارشناس اقتصادی کشورهای سابقا دشمن مثل مصر و عربستان که جای خود دارند، حتی کشورهای عربی، دوست و متحدمان مثل سوریه و عراق نیز حاضر نخواهند بود منافع ملی خودشان را قربانی ما بکنند.

او در این باره توضیح می‌دهد که: «این کشورها زیر بار دردسر معامله با ایران نخواهند رفت. هرچقدر هم ما توجیه بیاوریم برایشان باز فایده ندارد. کشورهای عربی که نمی‌آیند به خاطر ما منافع اقتصادی شان را در روابط با دیگر کشورهای مهم جهان به خطر بیندازند. بنابراین نمی‌توان بدون پیوستن به اف‌ای‌تی اف توقع پیمان مالی و  پولی اقتصادی خوبی از طرف این کشورهای منطقه برای ایران داشت زیرا پیوستن به اف‌ای‌تی‌اف از مسائل بین المللی و پذیرفته شده برای همه‌ی این کشورهاست. همه کشورها به نوعی مقید به اف ای تی اف هستند »