تغییر ریل فضای امنیتی به دیپلماتیک

طهورث حسینی

ایران و عربستان سعودی دوباره گفت‌وگو را از سر گرفتند. نورنیوز، که به نزدیکی به دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی معروف است خبر داد، نمایندگان دو کشور بار دیگر در بغداد، پای میز مذاکره نشستند.

پیشتر خبرگزاری روسی اسپوتنیک، از برگزاری دور پنجم مذاکرات با قید «به زودی» خبر داده بود. طبق گزارش‌ها ازسرگیری دوباره گفت‌وگوها با میانجیگری و اصرار بغداد و مسقط صورت گرفته است، همان طور که همین دو پایتخت، به‌خصوص عراق بودند که باعث شدند اصل ماجرا سال گذشته به جریان بیافتد.

ایسنا به نقل از نورنیوز درباره این دیدار نوشته است، در پنجمین دور گفت‌وگو میان نمایندگان عالی ایران و سعودی در پایتخت عراق چشم‌انداز روشن‌تری نسبت به ازسرگیری روابط میان دو کشور ترسیم شده است. نورنیوز، تأکید کرده است، مسئولین عالی عراق و سلطنت عمان نقش موثری در شکل‌گیری جلسات مشترک میان نمایندگان تهران و ریاض داشته‌اند. در جریان پنج دور گفت‌وگوهای صریح انجام شده، در مورد چالش‌های اصلی در مسیر ازسرگیری روابط دو کشور تبادل نظر شده است.

طبق این گزارش، مقامات ارشد دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی ایران و رئیس سرویس اطلاعاتی عربستان به عنوان نمایندگان تام‌الاختیار دو کشور در جلسات شرکت کرده‌اند. در دوره‌های گذشته نیز نمایندگان این دو نهاد بودند که مذاکرات را انجام می‌دادند. هنوز اخبار رسمی در مورد محتوای آخرین دور گفت‌وگوها و توافقات احتمالی منتشر نشده اما نورنیوز که چنان که گفته شد به نهاد برگزارکننده گفت‌وگوها نزدیک است، مدعی است فضای مثبت نشست اخیر امیدواری‌ها برای گام نهادن دو کشور در مسیر ازسرگیری روابط را افزایش داده است. این گزارش از ماجرا البته فضای بسیار امیدوارکننده‌ای را ترسیم می‌کند؛ اما توجه به این نکته خالی از لطف نیست که نورنیوز به عنوان رسانه‌ای نزدیک به یک نهاد بالادستی مشغول مذاکرات، احتمالا خوش‌بینانه‌ترین روایت و گزارش را از روند گفت‌وگوها ارائه می‌دهد، نه‌چندان متفاوت با آن چه از یک سخنگو انتظار می‌رود.

ارتقای مذاکرات به سطح وزرای خارجه

اما خبر مهمی که در این گزارش آمده است، دیدار احتمالی قریب‌الوقوع وزرای خارجه ایران و عربستان است که با توجه به فضای مذاکرات، پیش‌بینی می‌شود در آینده نزدیک زمینه برگزاری جلسه مشترک میان وزرای خارجه جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی فراهم شود. این خبر اگر به واقعیت بپیوندد، احتمالا نشانه تحول و پیشرفت مهمی در روند گفت‌وگوها خواهد بود، چرا که طبق عرف دیپلماتیک، ارتقای سطح گفت‌وگوها از نماینده نهادهای مربوط به شخص وزرای خارجه اغلب زمانی انجام می‌شود که بدیهیات و مسائل ابتدایی مورد توافق قرار گرفته باشد و بلکه توافق نهایی درباره هدف مذاکره نزدیک باشد.

دیدار بین وزرای خارجه بین دو کشور درگیر اختلاف، تصمیم مهمی است و اغلب زمانی اتخاذ می‌شود که دو طرف به این نتیجه برسند احتمال نتیجه‌بخشی گفت‌وگوها به مراتب برجسته‌تر از ریسک گفت‌وگویی ناکام بین بالاترین مقامات دیپلماتیک دو طرف باشد.

از فضای امنیتی به فضای دیپلماتیک؟

نکته قابل توجه دیگر در این زمینه، بجز ارتقای سطح مقامات گفت‌وگوکننده، تغییر نهادی است که نماینده‌اش در گفت‌وگوها حاضر می‌شود. ارتقای صرف سطح مذاکرات احتمالا به معنای ورود شخص علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به مذاکرات می‌بود، اما در تغییری که نورنیوز از قریب‌الوقوع بودن آن خبر داده، نه‌تنها مقام بالاتری به مذاکرات می‌رود که به جای نماینده‌ای از شورای عالی امنیت ملی، این وزیر خارجه است که وارد گفت‌وگو خواهد شد.

این باز می‌تواند نشانه مثبت دیگری از روند گفت‌وگوها به شمار بیاید، چرا که تا اینجای کار، نهادهای امنیتی که در تصمیمات مربوط به پروژه‌های نظامی و اطلاعاتی نقش‌آفرینی مستقیم دارند در گفت‌وگوها شرکت داشته‌اند؛ اما دو مقامی که بناست به زودی با یکدیگر دیدار کنند، مقامات دیپلماتیک دو کشور هستند. لااقل به طور بالقوه این اتفاق باز ممکن است به این معنا باشد که گفت‌وگوها درباره چالش‌های جدی امنیتی و اختلاف‌نظرها در حوزه‌های نظامی با پیشرفت همراه بوده است.

ازسرگیری گفت‌وگو پس از موضوع اعدام دسته‌جمعی

دور پنجم گفت‌وگوها البته در حالی ازسرگرفته می‌شود که برای مدت قابل‌توجهی مذاکرات در حال تعلیق بود و در ماه گذشته نیز با تصمیم تهران مذاکرات متوقف اعلام شد.

فیصل بن فرحان آل سعود، وزیر خارجه عربستان سعودی، در بهمن‌ماه با اشاره به «عدم پیشرفت واقعی» در مذاکرات پیشین با مقام‌های جمهوری اسلامی، از تهران خواسته بود که رفتار خود را در منطقه تغییر دهد.

ماه گذشته نیز یک روز پس از انجام بزرگترین اعدام دسته‌جمعی در عربستان، تهران تصمیم گرفت به‌طور موقت مذاکرات خود با ریاض را متوقف کند. در این اعدام دسته‌جمعی گسترده، افرادی که با فعالیت‌های اعتراضی علیه حکومت عربستان ارتباط داشتند، به‌خصوص از میان گروه‌های شیعه در عربستان، به اتهامات سیاسی و امنیتی محکوم شناخته و در یک روز اعدام شدند.

هر چند گزارش‌ها حاکی است در این فرایند اعدام حتی کودکانی نیز بوده‌اند که محکوم شناخته و مجازات شده‌اند. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که اساس شکاف فعلی در روابط نیز با اقدام مشابهی از سوی عربستان سعودی و واکنشی عجیب در ایران شروع شد.

مهر ۹۴، عربستان سعودی یک روحانی منتقد شیعه به نام نمر باقر النمر را اعدام کرد که این اقدام با اعتراض جدی از سوی ایران مواجه شد، اما در فاصله یکی دو روز از این اقدام، گروهی نزدیک به جریانات مشهور به «خودسر» و «لباس شخصی» به سفارت عربستان در تهران حمله کردند. نتیجه این حمله در درجه اول زیر سایه رفتن خبر اقدام عربستان و متهم‌شدن دوباره ایران به بی‌اعتنایی به پروتکل‌های مربوط به سفارت‌ها بود اما از سوی دیگر، این حمله به قطع روابط دیپلماتیک ایران و عربستان منجر شد و در سال‌های بعد، تنش‌ها بین دو کشور به اوج خود رسید. بخش مهمی از این تنش‌ها البته در سطح منطقه و در بزنگاه‌های مختلف در کشورهای دیگر نمود پیدا کرد و همین باعث شد دیگر کشورها از جمله عراق، عمان، قطر و پاکستان تلاش کنند ایران و عربستان را پای میز مذاکره بنشانند.

* خوش‌بینی محتاطانه

اما برخلاف آن چه از گزارش اخیر نورنیوز برمی‌آید، اکثریت کارشناسان تا اینجای کار به موفقیت گفت‌وگوها چندان امیدوار نبوده‌اند. از طرفی حل این بحران تا حدی به حل اختلافات ایران و ایالات متحده یا به تعبیر دقیق‌تر، حل بحران احیای برجام گره خورده است، در حالی که فعلا خبرهای خوبی از سمت آن ماجرا نمی‌رسد، از طرفی برخی تحلیل‌ها انتظار ایران از نقطه توافق را به‌خصوص در مسئله یمن، با نقطه مدنظر عربستان متفاوت می‌بینند و تا زمانی که دو کشور در این باره به نتیجه نرسند، شانس چندانی برای نتیجه‌بخشی گفت‌وگوها و عبور از مرحله تنش به مرحله مصالحه تصور نمی‌شود.

اصولگرایان میراث خود را اصلاح می‌کنند؟

نکته جالب توجه دیگر این است که علی‌رغم وقوع ماجرای قطع ارتباط دیپلماتیک تهران - ریاض در دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی، گروهی که با حمله به عربستان، ماجرا را به این سمت بردند، تماما از نیروهای جریان اصولگرایی بودند و حتی رهبران آن‌ها از نزدیکان چهره‌های برجسته اصولگرا به شمار می‌آمدند. اکنون اما مذاکرات ایران و عربستان که در اواخر دولت روحانی کلید خورد، توسط دولت اصولگرای ابراهیم رئیسی پیگیری می‌شود. تلاش فعلی دولت در واقع تلاشی برای حل مسئله‌ای است که بخش مهمی از آن نتیجه کنش‌گری خودمختار نیروهای اصولگرا در زمان زمامداری غیراصولگرایان در ایران بوده است. شاید با نگاهی خوش‌بینانه بتوان به این موضوع توجه کرد که حسین امیرعبداللهیان پیش از رسیدن به وزارت خارجه، دیپلمات حوزه خاورمیانه و خلیج فارس بوده است و از این رو، انتظار می‌رود بر این حوزه و نیز تنش‌های بین ایران و عربستان تسلط کافی داشته باشد.

امیرعبداللهیان به‌خصوص به روابط نزدیک با سپاه و نیروهای قدس مشهور بوده است و از این رو می‌توان تصور کرد که اگر هنوز روابط خود را حفظ کرده باشد و اگر اختیارات لازم به او داده شود، با پشتوانه خوبی در مقابل مقام عربستانی پشت میز بنشیند. آیا وزارت خارجه دولت اصولگرا خواهد توانست سنگی که پیشتر نیروهای اصولگرا به چاه انداختند را بیرون بیاورد؟ طبق ادعای رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی، فاصله تا دریافت پاسخ این سؤال نزدیک‌تر شده است.

گزارش‌ها از دیدار احتمالی و قریب‌الوقوع وزرای خارجه ایران و عربستان حکایت دارد. رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی ایران نوشت که با توجه به فضای مذاکرات، پیش‌بینی می‌شود در آینده نزدیک زمینه برگزاری جلسه مشترک میان وزرای خارجه جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی فراهم شود

طبق عرف دیپلماتیک، ارتقای سطح گفت‌وگوها از نماینده نهادهای مربوط به شخص وزرای خارجه اغلب زمانی انجام می‌شود که بدیهیات و مسائل ابتدایی مورد توافق قرار گرفته باشد و بلکه توافق نهایی درباره هدف مذاکره نزدیک باشد