یارانه پنهان و ضریب اصابت آن در بودجه ۹۸

عالیه  فاضلی| زمانی که دولت از کالا یا خدمتی حمایت می‌کند اما هزینه فرصت این حمایت در حساب‌های پرداخت یارانه منعکس نمی‌شود، که می‌توان آن را یارانه پنهان نامید. یارانه پنهان عملاً به عنوان یارانه یا زیانکرد عملیاتی به حساب نمی آید، بلکه نوعی امتیاز است که دولت برای بخش‌ها به وجود می آورد. مطالعات کارشناسان نشان میدهد که سهم چندانی از این یارانه پنهان عملا به فقرا نمیرسد. 

منبع عمده این یارانه، نفت و فرآورده های نفتی هستند که سرمایه های ملی به شمار میروند. منطقی است که این سرمایه ها به طور صحیح برای توسعه اقتصادی یا حمایت اجتماعی مصرف شود. اما این بخش از یارانه‌ها در واقع عدم‌النفع دولت به دلیل فروش این سرمایه های ملی در داخل کشور با قیمت پایین‌تر از قیمت قابل فروش در خارج از کشور است. با اصلاح این شیوه پرداخت یارانه، این منابع می توانست در اختیار دولت، فقرا، یا کارآفرینان قرار ‌گیرد. در نتیجه به پایداری بودجه دولت و قطع یارانه از محل‌های ناپایدارکننده سیاست مالی می‌انجامد. 

در اقتصاد ایران این نوع یارانه، به‌خصوص از زمانی که تفاوت زیادی بین نرخ ارز رسمی با قیمت بازاری آن ایجاد شد، ابعاد گسترده‌ای یافته است.  محاسبات جدول 1 نشان میدهد که در مجموع این رقم حدود 640 هزار میلیارد تومان است. 

یکی از سیاست های دولت ها در ایران اختصاص ارز یارانه برای حفظ قیمت کالاهای اساسی بوده است. به عنوان مثال در بودجه 1398 حدود 14 میلیارد دلار ارز دولتی (4200 تومانی) برای کالای اساسی برای دارو تخصیص داده شده است که اگر این مقدار در بازار با نرخ ارز 8،000 تومان به فروش میرفت اختلاف درآمد 53200 میلیارد تومانی داشت. در مجموع پیش بینی می شود با ادامه روند موجود دستکم 693 هزار میلیارد تومان از سرمایه های ملی به صورت تخفیف و رانت توزیع شود. سوالی که حق مردم است این است که «سهم هر خانوار و خصوصا فقرا از این یارانه چیست؟»

سهم گروه های فقیر و غنی از یارانه های پنهان حتی یکسان نیست و ثروتمندان به مراتب بیشتر از آن بهره میبرند. در این قسمت به بررسی ضریب اصابت یارانه پنهان کالای اساسی، دارو، بنزین، گاز طبیعی و برق که مستقیما به خانوار اصابت می‌کنند پرداخته می‌شود و سایر یارانه‌های پنهان مانند نفت سفید، نفت گاز، نفت کوره، گاز مایع و سوخت هوایی و سوخت جت به دلیل اینکه بیشتر از طریق بنگاه‌ها مصرف می‌شوند احصا نشده‌اند. ضریب اصابت یک شاخص درصد بهره‌مندی هر دهک از مجموع یارانه برآوردی هر شاخص تعریف می‌شود. 

جدول 2 بر اساس طرح هزینه درآمد خانوار و میزان یارانه پنهان تعلق گرفته به کالاهای اساسی، دارو و حامل‌های انرژی تهیه شده است. در طرح هزینه درآمد خانوار، هزینه حامل‌های انرژی ، هزینه خوراکی و هزینه دارویی خانوار گزارش می‌شود در نتیجه می‌توان گفت جدول 2 برآوردی کمتر از میزان واقعی مصرف این اقلام در جامعه است به این دلیل که مصرف بنگاه‌های اقتصادی در طرح هزینه درآمد خانوار گزارش نمی‌شود. 

با این حال، می‌توان ارقام جدول 2 را به‌عنوان شاخصی از سهم دهک‌ها از مصرف یارانه‌های پنهان که مستقیم به خانوار اصابت می‌کند، در نظر گرفت. 

مطابق جدول 2، متوسط یارانه پنهان مستقیم به ازای هر خانوار ایرانی (فارغ از دهک‌های درآمدی) معادل ۱۰ میلیون تومان در سال و مجموع یارانه پنهان مستقیم خانوار مستتر در بنزین، برق، گاز، دارو و کالای اساسی معادل ۲۵۰ هزار میلیارد تومان است. 

توضیح:‌ سهم هر دهک از یارانه پنهان احصا شده گاز، برق، بنزین، کالای اساسی و دارو براساس شاخص‌های واسطه‌ای محاسبه شده است. متوسط یارانه پنهان مستقیم به ازای هر خانوار ایرانی معادل ۱۰ میلیون تومان در سال و معادل ۲۵۰ هزار میلیارد تومان برای مجموع گزینه‌های احصا شده است. 

توزیع یارانه پنهان در دهک‌ها نشان می‌دهد متوسط دریافتی یارانه پنهان دهک دهم بیشتر از ۷ برابر متوسط دریافتی دهک اول است. مطابق جدول 3 هر خانوار دهک دهم سالانه به طور متوسط از ۲۱ میلیون تومان یارانه پنهان مستقیم خانوار بهره‌مند می‌شود در حالی‌که هر خانوار دهک اول فقط از ۳ میلیون تومان از یارانه پنهان

 بهره‌مند می‌شود. 

این اعداد گواه توزیع ناعادلانه یارانه پنهان از جمله یارانه انرژی، کالای اساسی و دارو است که می‌توان به آسانی و به کمک یک نظام باز توزیع کارآمد و عادلانه مکانیزم‌هایی طراحی کرد که دهک‌های پایین از این یارانه بیشتر بهره‌مند شوند.