سازمان هوش مصنوعی گرفتار در یک چرخه باطل

سازمان هوش مصنوعی در ایران گرفتار در یک چرخه باطل شده است. چرخه‌ای که سکون و توقف را برای صنعت هوش مصنوعی به همراه دارد.

به گزارش تجارت‌نیوز، بهترین توصیف در مورد وضعیت کنونی سازمان هوش مصنوعی ایران را می‌توان از زبان معاون این سازمان بازگو کرد. علیرضا قشقاوی، معاون سازمان ملی هوش مصنوعی، در گفت‌وگویی وضعیت سازمان هوش مصنوعی را «در حال مرگ» اعلام کرد. این حرف درحالی مطرح شده که در شرایط امروز دنیا توسعه هوش مصنوعی از اهمیت بالایی برخوردار است. ابزار انقلابی دوران معاصر را می‌توان خطرناک‌تر از بمب هسته‌ای وصف کرد. مدتی می‌شود که رقابت در این حوزه تبدیل به یک جنگ علنی شده است؛ چرا که برتری در این عرصه می‌تواند تسلط را به همراه داشته باشد. اما زمانی که کشورهای حاشیه خلیج فارس، همسایگان و رقبا منطقه‌ای دیرینه ایران با سرعت فزاینده‌ای به رشد ابزار انقلاب صنعتی چهارم می‌پردازند، ایران در ابتدایی‌ترین لایه یعنی بسترسازی و رگولاتوری با چالش جدی روبه‌رو است.

«سازمان ملی هوش مصنوعی» در دولت سیزدهم و بر پایه مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی ایجاد شد؛ نهادی با ماموریت تنظیم‌گری، سیاست‌گذاری و هماهنگی در حوزه‌ای که در ابعاد کلان کشور «استراتژیک» خوانده می‌شد. انتظار می‌رفت این سازمان بستر اجرایی سند ملی هوش مصنوعی را فراهم کند و به توسعه اکوسیستم نوآوری در کشور سرعت دهد اما از همان ابتدا، این نهاد با موانعی جدی روبه‌رو شد. نبود ردیف بودجه مستقل، بی‌شکلی و تعریف نشدن ساختار اداری و فقدان پشتیبانی اجرایی، عملا فعالیت‌های آن را متوقف کرد. سازمان ملی هوش مصنوعی عملا بیش از آن که به‌عنوان یک «بازوی راهبردی» عمل کند، به نهادی «اسمی» تبدیل شد که نه در تدوین نقشه راه، نه در هماهنگی بین دستگاهی و نه حتی در تعریف پروژه‌های ملی نقش فعالی ایفا نکرده است.

در زمان تاسیس این سازمان، تبلیغات گسترده‌ای از سمت دولت وقت صورت گرفت. محمد مخبر در جلسه شورای ملی راهبری هوش مصنوعی اعلام کرد: «حمایت از هوش مصنوعی نه فقط وظیفه دولت بلکه از جمله اولویت‌های مجموعه حاکمیت است» در جلسه این شورا که روز 19 تیرماه سال 1403 برگزار شد، جمع کثیری از وزرا مانند ارتباطات، علوم، بهداشت، صمت، تعاون، دفاع، اطلاعات و ارشاد حضور داشتند. حضور تمام این افراد نشان‌دهنده حجم جدیت ابتدایی این شورا در راهبری حوزه هوش مصنوعی کشور بود اما ضرورت توسعه هوش مصنوعی و تمام تاکیدات و مقضیات این حوزه، از سر در این ساختمان بیشتر نگذشت تا سازمان هوش مصنوعی کشور «تهی از عمل» باشد.

تاخیر در تدوین و تنظیم اساسنامه سازمان هوش مصنوعی یکی از عوامل سکون و توقف این سازمان بود. همان قصه تکراری، این بار با بازیگران دیگری بازگو می‌شود. آبان ماه سال 1403، حسین افشین، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری اعلام کرد: «دو روز پیش حکمی زده شد و سازمان ملی هوش مصنوعی به ذیل معاون اول رئیس‌جمهور ارتقا یافت.» وی در گفت‌وگو با تسنیم افزود که ریاست این سازمان و شورای راهبری آن از سوی رئیس‌جمهور به دکتر عارف تفویض شده است.

با این حال، مسعود پزشکیان رئیس دولت چهاردهم در جلسه 25 آذر هیات دولت، صراحتا اعلام کرد که تشکیل یک نهاد مستقل برای مدیریت هوش مصنوعی «قابل قبول» نیست. در همان جلسه، ماموریت جدیدی به ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات اعطا شد. روایت تابناک از این جلسه یک جمله بود: «تدوین «رویکرد ملی» با تکیه بر تجربیات جهانی، این‌بار تحت نظر وزارت ارتباطات.» نتیجه این تغییر مسیر، نه فقط تعجب فعالان حوزه، بلکه بی‌اعتمادی نسبت به ثبات تصمیم‌سازی در یکی از حساس‌ترین حوزه‌های فناوری بود.

کشمکش میان بخش‌های مختلف دولتی بر سر  سازمان هوش مصنوعی یک قصه تکراری است. اگر چه نهاد قانون‌گذار همیشه باید با فاصله‌ای طبیعی از خط مقدم نوآوری حرکت کند اما در ایران این فاصله در حوزه‌های مختلف تبدیل به شکاف می‌شود. روند قانون‌گذاری در حوزه بلاک‌چین و فین‌تک باعث شد تا سال گذشته بسیاری از کسب‌وکارهای حوزه فین‌تک برای بقای خود تلاش کنند.