آیا SPV برجام را نجات خواهد داد؟

امین قلعه‌ای

فدریکو موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اخیرا در مصاحبه با یک رسانه روسی خبر از اجرایی شدن یک سازوکار عملیات مالی تا قبل از آغاز سال جدید میلادی داده است.SPV یاهمان سازوکار اتحادیه اروپا برای برقرار ماندن مبادلات مالی ایران با کشورهای اروپایی اما در حالی عملی می شود که از هم اکنون برخی  اخبار از محدود بودن مبادلات مالی در مورد اقلامی خاص نظیر دارو، مواد غذایی و برخی کالاهای لوکس در بستر آن حکایت دارد. این موضوع از آن رو شایان توجه است که ریچارد نفیو معمار تحریم‌های ایران در دوران اوباما در کتاب خود با عنوان «هنر تحریم‌ها، نگاهی از درون میدان» به روشنی بیان کرده بود، که چگونه در عین تحریم اقلام مختلف، واردات کالاهای لوکس را از تحریم مستثنی کرده تا به احساس اجتماعی تحریم‌شدگی بیشتر دامن بزند. یا مثلا چگونه افزایش قیمت مرغ در ایران، موضوعی که هدف‌ تحریم نبوده، به افزایش فشار تحریم‌ها کمک کرده است یا چطور واردات برخی اقلام را منع نکرده تا ذخیره ارزی ایران با سرعت بیشتر و زودتر تحلیل برود.

ممکن است اروپایی‌ها به مرور زمان و به دنبال درک شرایط خطیر اقتصاد ایران و خطرات امنیتی ناشی از خروج ایران از برجام و یا حتی تخریب اقتصاد ایران در اثر تحریم‌ها راضی به انجام سایر مبادلات تجاری در بستر SPV شوند.»

اهمیت اروپا در فرآیند تحریم ایران

درطول اکثر سال‌های پس از انقلاب اسلامی اروپا از جایگاهی ویژه در اقتصاد ایران برخودار بوده است. اکثر قراردادهای توسعه میادین نفتی با طرف‌های خارجی به شرکت‌های اکتشاف و توسعه اروپایی اختصاص داشته و بیشترین سرمایه گذاری در حوزه خودروسازی، ارتباطات، نیرو و حوزه‌های دیگر توسط شرکت‌های مهم اروپایی نظیر توتال، انی، زیمنس، پژو یا رنو و شرکت های بزرگ دیگر انجام شده است. وقفه در ارتباط اقتصادی ایران با کشورهای اروپایی در دو دهه اخیر بدنبال تحریم‌های مالی بین المللی و چندجانبه در اواخر دهه هشتاد اتفاق افتاد. ریچارد نفیو در کتاب خویش در این مورد می‌نویسد:«در طول تاریخ اصطلاح تحریم‌های اقتصادی غالبا معادل با تحریم‌های تجاری در نظر گرفته شده که در آن یک کالای خاص مشمول ممنوعیت صادرات و واردات قرار گرفته است. تحریم‌های مالی در عوض به نوعی شیوه جدیدی از اعمال تحریم هستند که از مزیت هر چه جهانی‌تر شدن بازارهای ارز استفاده کرده و جریان‌های مالی و فرآیندهای بیمه‌ای را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهند. تحریم‌های مالی کمتر بر کالاها و اجناس تجاری تمرکز می‌کنند و بیشتر بر نحوه انجام تجارت تمرکز دارند، زیرا فرض اصلی این است که زیرساخت انجام فعالیت‌های تجاری مذکور، جریان‌های مالی است که در دنیا وجود دارد و برای ایالات متحده و اروپا این مساله نیز مهم است که کشورهای غربی نقشی مرکزی و کانونی در این روندهای مالی ایفا می‌کنند.» تفاوت ویژه دور جدید تحریم‌ها با دور قبل اما عدم همراهی اصولی دولت‌های اروپایی با تصمیمات دولت آمریکا برای تحریم ایران است. اروپایی‌ها بلافاصله پس از خروج ترامپ از برجام، ضمن اعلام پایبندی به این توافق چند جانبه اعلام کردند که همه تلاش خود را برای برقرار ماندن این توافق انجام خواهند داد. آنها در گام نخست با اجرای قوانین مسدود ساز تحریم‌های آمریکا  در مردادماه تلاش کردند، مخالفت اصولی دولت‌های اروپایی با تحریم‌های ایالات متحده را عملی کنند. تلاشی ناکام که نتوانست مانع از خروج شرکت‌های اروپایی از ایران شود. توتال، پژو، رنو، زیمنس و ... با نهیب دولت ترامپ از ایران خارج شدند و مخالفت‌‌های دولت‌های اروپایی با تحریم‌ها راه به جایی نبرد. 

احتمالا اروپایی‌ها همه انتظارات ما را برآورده نخواهند کرد. بلکه آنها سعی می کند تا یک حرکت بینابینی انجام دهند؛ به این معنا که هم منویات آمریکایی را برآورده کند وهم نیازهای حداقلی ما را پاسخ دهند

کارویژه  SPV چیست؟

SPV عنوان اختصاری کانال ارتباط مالی کشورهای اروپایی با ایران در شرایط تحریم‌های یکجانبه اروپا علیه ایران است. کانالی که قرار بود در روز اول آبان ماه و پیش از آغاز تحریم‌های نفتی ایالات متحده علیه ایران جایگزین سوئیفت شود.این سازوکار اما در گام نخست به دلیل امتناع کشورهای اروپایی از پذیرش دفترآن در خاک خویش با مشکل مواجه شد. آنچنان که با گذشت نزدیک به دو ماه از وعده آغاز به کار‌ آن هنوز مبادلات مالی با کشورهای اروپایی آغاز نشده است.هفته گذشته روزنامه آلمانی «ویرتشافتز ووخه» گزارش داد که آلمان و فرانسه برای میزبانی این کانال مالی با یکدیگر به توافق رسیده‌اند. بر این اساس آلمان و فرانسه درباره یک جامعه هدف که تجارت بین اتحادیه اروپا و ایران را زنده نگه می دارد با هم توافق کردند. چنین تجارتخانه ای قرار است در فرانسه مستقر شده ویک رئیس آلمانی داشته باشد. کشورهای اتریش، لوکزامبورگ و بلژیک از ترس تحریم های آمریکا از استقرار چنین موسسه خصوصی در کشور خود اجتناب کردند. به گزارش این رسانه آلمانی 9 کشور اروپایی علاقمند هستند تا به این جامعه هدف وارد شوند از جمله این کشورها ایتالیا، اسپانیا و اتریش است. در این بین اما پرسش اصلی این است که انجام کدام دسته از مبادلات تجاری در بستر  SPV امکان پذیر خواهد بود؟ این پرسش از آن رو واجد اهمیت است که تا پیش از خروج آمریکا از برجام برقراری ارتباط  مبادلات  تجاری در دو حوزه نفت و خرید تجهیزات نفتی و همچنین تامین اعتبارات پروژه‌های عمرانی از طریق فاینانس توسط  بانک‌های اروپایی برای ایران واجد اهمیت بوده است. امیرحسین زمانی نیا معاون وزیر نفت در امور بین‌الملل و بازرگانی اردیبهشت ماه امسال در این خصوص گفته بود:«برجام در صنعت نفت تا زمانی که نفت مان را بفروشیم و بازارمان را حفظ کنیم، عواید حاصل از فروش نفت را بدون مشکل دریافت کنیم، تجهیزات نفتی مورد نیاز صنعت نفت را خریداری کنیم و بتوانیم برای پروژه‎های که تعریف کردیم تامین مالی کنیم، معتبر است.» از سوی دیگر شهریورماه سال گذشته میلادی اخبار مختلفی در مورد توافق برای تامین مالی پروژه‌های عمرانی ایران به میزان 30 میلیارد دلار توسط بانک‌های ایرانی و از طریق  فاینانس منتشر شده بود. توافق‌هایی که  البته پس از خروج آمریکا از برجام و برقراری تحریم‌های یک جانبه آمریکا تا کنون عملی نشده است. از همین رو ایران امیدوار است که برقراری مبادلات مالی با اروپایی‌ها از طریق SPV عملی گردد. در همین حال «ویرتشافتز ووخه» در گزارش خود در مورد این سازوکار می نویسد:« این موسسه تنها محدود به تجارت کالاهای انسانی مانند مواد غذایی و دارویی است که تحت تاثیر تحریم‌های آمریکا قرار نگرفتند. شرکت هایی مانند نستله، سانوفی و یونیلور، کالاهایی را به ایران صادر می‌کنند که البته به دلیل اینکه بانک‌ها از تامین مالی این مناسبات تجاری اجتناب می‌کنند دچار مشکلاتی هستند. این موسسه مالی مستقر در فرانسه قرار است اینگونه پرداخت های مالی برای این شرکت های مواد غذایی اروپایی را در مناسبات تجاری با ایران تسهیل کند.»

 آیا برای خرید غذا و دارو کمکی به اقتصاد ایران می کند؟

«ویرتشافتز ووخه» در حالی در گزارش خود از تسهیل فرآیند فروش غذا و دارو  به ایران با راه اندازی  SPV خبر می‌دهد که این اقلام اصولا در ردیف تحرم‌های آمریکا علیه ایران قرار ندارند. ضمن اینکه هم اکنون سازوکارهای مناسب برای انجام مبادلات مالی با کشورهای چین و هند  دراین خصوص پیش‌بینی شده و در حال اجرایی شدن است. در همین باره وحید شقاقی شهری، عضو هئیت علمی دانشگاه خوارزمی تهران در گفتو گو با ایسنا، با اشاره به زمزمه‌های مبنی بر گشایش کانال‌های مالی اروپایی تا پایان سال جاری میلادی در این باره اظهار کرد: احتمالا اروپایی‌ها همه انتظارات ما را برآورده نخواهند کرد. بلکه آنها سعی می کند تا یک حرکت بینابینی انجام دهند؛ به این معنا که هم منویات آمریکایی را برآورده کند وهم نیازهای حداقلی ما را پاسخ دهند.این اقتصاددان با بیان اینکه اروپا سعی خواهد کرد کانال‌های مالی خود را فقط برای مصارف حداقلی ایرانی ها باز کند، ادامه داد: آنها احتمالا سعی خواهند کرد کانالی را برای واردات غذا و دارو ایجاد کنند؛ چیزی که به نظر می‌رسد این است که این کانال نمی‌تواند همه نیازهای ما را پاسخ دهد.او با بیان اینکه اروپایی‌ها سعی خواهند کرد راهبردی را برای راضی نگاه داشتن ایران طراحی کنند به مذاکرات آتی اروپا و آمریکا هم اشاره و پیش‌بینی کرد که در آن گفت‌وگوها اروپایی‌ها بتوانند به تفاهمی برای صادرات برخی از کالاها به ایران برسند.شقاقی شهری با بیان اینکه باید منتظر نتیجه تفاهم آمریکا و اروپا درباره ایران باشیم، گفت:«احتمالا اروپایی‌ها می خواهند مسیر واردات مواد غذایی، داروها و حتی برخی از کالاهای لوکس به ایران را باز کنند. کالاهای لوکس از این جهت که همان طور که ریچارد نفیو در کتاب خود با عنوان هنر تحریم‌ها گفته است ارزهای ما را مصرف کنند و از طرفی با ایجاد شکاف مصرفی استقامت ملت ما را بشکنند.» با این همه اما برخی  کارشناسان اهمیت آغاز به کار SPV را بسیار بیشتر از نوع مبدلات تجاری قابل انجام در بستر آن، در گام نخست ارزیابی می کنند. رضا نصرتی کارشناس اقتصاد بین الملل در این مورد به توسعه ایرانی می‌گوید:« آغاز به کار  SPV نشان از عزم واقعی اتحادیه اروپا برای مقابله با سیاست‌‌های تک ‌روانه آمریکا دارد. راه اندازی این کانال  انحصار سوئیفت در مبادلات مالی را از بین می‌ برد و اجازه می‌دهد بخشی از مبادلات مالی دور از چشم این کشورعملی شد. همچنین ممکن است اروپایی‌ها به مرور زمان و به دنبال درک شرایط خطیر اقتصاد ایران و خطرات امنیتی ناشی از خروج ایران از برجام و یا حتی تخریب اقتصاد ایران در اثر تحریم‌ها راضی به انجام سایر مبادلات تجاری در بستر SPV شوند.»