سربازی مشمولان را می‌سازد یا از زندگی ساقط می‌کند؟

سعیده علیپور

ماه‌هاست در سایت کارزار که پلتفرمی برای بیان مطالبات و جمع‌آوری امضاست، درخواستی بارگزاری شده که از رئیس و نمایندگان مجلس شورای اسلامی خواسته تا قانون سربازی اجباری را لغو کنند. با وجود 250 هزار امضایی که برای این درخواست جمع‌‌آوری شده است، تاکنون هیچ کدام از مسئولان امر واکنشی به آن نشان نداده‌اند. با این حال دیروز این درخواست به شکل دیگری خود را به نمایش گذاشت. گروهی از دانشجویان در مقابل سازمان نظام وظیفه تجمع کردند و پلاکاردهایی با شعارهای «‌برده‌داری نوین»، «‌سرباز صدا ندارد» و «‌سربازی، کارخانه تولید ناامیدی» در دست به سربازی اجباری اعتراض کردند. شیوه‌ای از سربازی که به گفته کارشناسان در روزگار کنونی ناکارآمدترین شکل قدرت بخشی به سیستم نظامی است و در بسیاری از کشورها منسوخ شده. اما در ایران نزدیک به صد سال است که این قانون اجرا می‌‌شود. هرچند در کنار اجبار در اجرای این قانون، راهکارهایی هم برای دور زدن آن از سوی بسیاری از خانواده‌ها اجرا می‌شود. راهکارهایی که همه می‌دانند اما ترجیح می‌دهند از آن چشم‌پوشی کنند. مواردی چون طلاق صوری پدر و مادران، ادامه تحصیل و کش دادن ترم‌های دانشگاهی و حتی جلای وطن در سنین پایین و قبل از رسیدن به سن سربازی.

با این حال جز خرید خدمت سربازی در مقاطعی از این صد سال، هیچگاه راهکاری برای باز کردن این کلاف پیچیده طرح نشده است.

مشمولان حق ثبت نام در دانشگاه را  ندارند

این روزها که نتایج کنکور آمده است، پسران مشمول خدمت سربازی بیش از همه نگران وضعیت خود هستند. آنها حتی اگر در کنکور قبول هم شده باشند باید راهی خدمت شوند و این موضوع از نظر بسیاری اجحافی بزرگ و از بین بردن فرصت طلایی در زندگی است.

در روزهای اخیر رئیس سازمان وظیفه عمومی فراجا گفت: «مشمولانی که در کنکور سراسری شرکت کرده‌اند، توجه داشته باشند، غیبت سربازی مانع پذیرش قبول‌شدگان آزمون سراسری در دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی است». سردار «تقی مهری» افزود: «مشمولان مقاطع تحصیلی دانشگاهی و دوره متوسطه که در سال مشمولیت و در خرداد، تیرو شهریور ماه سال ۱۴۰۰ فارغ التحصیل شده‌اند تا پایان شهریور ماه سال ۱۴۰۱، مهلت معرفی دارند».

سربازی اجباری در ایران

بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تمام مردان بالای ۱۸ سال ایرانی، بجز مواردی که استثنا شده‌اند، باید به خدمت سربازی بروند.

برای نخستین بار لایحه خدمت اجباری نظام وظیفه در سال ۱۳۰۳ توسط رضاشاه به مجلس شورای ملی چهارم تقدیم شد و به تصویب مجلس آن زمان رسید. بر این اساس گذراندن دوره سربازی برای تمامی مشمولین اجباری است و مشمولین قبل از پایان این دوره از انجام هرگونه خدمات دولتی و استفاده از برخی خدمات شهروندی بازداشته می‌شوند، مگر با ارائه مدرک معافیت. هرچند در مهر ماه ۱۳۹۶، به دلیل وجود بیش از اندازه رانندگان بدون گواهینامه، به علت نداشتن کارت پایان خدمت جهت دریافت گواهی‌نامه رانندگی شرط ارائه مدرک سربازی برای اخذ گواهینامه برداشته شد.

 با این حال بسیاری از مردان جوان بر این باورند که خدمت سربازی هدر دادن ۲ سال از بهترین سال‌های عمرشان است. هرچند برخی نیز این دو سال را ادای دین به کشور می‌دانند. اما گویا شمار دسته اول بیشتر است. به طوری که حتی مسئولان نظامی و نمایندگان مجلس هم معتقدند این نحوه خدمت با چنین قوانین قدیمی باید تغییر کند. به طوری که به گفته سرلشگر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، قانون خدمت وظیفه عمومی به اصلاحاتی نیاز دارد. به گفته او ۷۰۰ هزار نفر سالانه مشمول خدمت وظیفه عمومی می‌شوند، اما تنها نیمی از آنها به خدمت می‌روند.

انتقاد از سربازی اجباری

مهم‌ترین انتقاد منتقدان به خدمت سربازی، «اجباری» بودن آن است. منتقدان خدمت سربازی دلایل دیگری مانند طولانی بودن زمان خدمت سربازی، عدم پرداخت دستمزد متناسب با این دوره، وجود تبعیض و ایجاد مشکلاتی در اشتغال، تحصیل و ازدواج را از دلایل مخالفت و انتقاد خود نسبت به خدمت سربازی عنوان می‌کنند.

ابوالفضل ابوترابی، نماینده مجلس شورای اسلامی درخصوص طرح مجلس پیرامون خدمت سربازی، گفت: «سربازی اجباری از زمان حکومت رضا خان با قوانینی سخت‌گیرانه پایه‌گذاری شد که تاکنون تحولی در درونش اتفاق نیفتاده و تنها مدت خدمت سربازی کاهش یا افزایش یافته است».

او گفت: «این وضع سربازی دیگر پاسخگو نیست چراکه اکنون شرایط دیگر مشابه زمان رضاخان نیست. آن زمان مدارک تحصیلی افراد نهایتا سیکل بوده، ولی الان مدارک تحصیلی افراد به دکتری یا کارشناسی ارشد ارتقا پیدا کرده است پس نمی‌توان همان رفتاری که با فرد تحصیلات پایین انجام می‌شده با یک فرد تحصیلات بالا انجام داد».

طلاق‌های صوری  راهکاری برای نجات از سربازی

در حالی که به خصوص در ده‌های اخیر عده‌ای از مشمولان که شمارشان هم کم نیست خدمت سربازی را هدر رفتن دو سال از وقت خود می‌دانند، دنبال‌راهکارهایی هم برای دور زدن این اجبار می‌گردند.طلاق‌های صوری یکی از این راه‌هاست. در چنین شرایطی اگر مشمول تک فرزند پسر باشد می‌تواند در صورت طلاق والدینش از خدمت معاف شود.

معافیت کفالت مادر مطلقه یکی از انواع معافیت‌هایی است که توجه این خانواده‌ها و مشمولان را به خود جلب کرده است. از این رو بسیاری از خانواده‌ها اقدام به گرفتن طلاق صوری می‌کنند.

حتی به تازگی عبدالرضا مصری، نایب رئیس مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه حدود ۳۰ درصد طلاق‌ها صوری است، و برای دریافت حقوق پدر فوت شده یا معافی فرزند از سربازی است است از برخی از قوانین انتقاد کرد و از اصلاح ان سخن گفت.

این روزها که نتایج کنکور آمده است، پسران مشمول خدمت سربازی بیش از همه نگران وضعیت خود هستند. آنها حتی اگر در کنکور قبول هم شده باشند باید راهی خدمت شوند و این موضوع از نظر بسیاری اجحافی بزرگ و از بین بردن فرصت طلایی در زندگی است

ادامه تحصیل  برای فرار از خدمت

در حالی که این روزها یکی از دغدغه اصلی پسران جوان و خانوادهایشان خدمت سربازی است که در این سال‌ها فراوان شاهد بوده‌ایم که بسیاری از مردان جوان بعد از دوران دانش‌‌آموزی به دانشگاه می‌روند تا با استفاده از معافیت تحصیلی از خدمت سربازی که از بسیاری جهات با شیوه زندگی آنها همخوانی ندارد، طفره روند. به طوری که درحال حاضر کمتر فردی را مشاهده می‌کنیم که در همان سن ۱۸ سالگی به خدمت سربازی برود.

اما ماجرا از آنجا شروع می‌شود که آنها پس از پایان تحصیل به دلیل نداشتن کارت پایان یا معافیت خدمت با ممانعت‌های متعدد شغلی، معاملاتی، مسافرتی و ... روبرو می‌شوند. به همین دلیل این روزها بسیاری از افراد با تحصیلات دانشگاهی به سربازی می‌روند و در آن محیط با چالش‌های جدی مواجه می‌شوند.

حتما شنیده یا دیده‌اید که افراد با تحصیلات بالا در دوران خدمت سربازی به کارهایی نظیر جارو زدن برگ درختان، شستن خودروی فرماندهان، شستن لباس فرماندهان یگان‌ها و دیگر اقداماتی که در شأن جوانان تحصیل کرده نیست، مشغول می‌شوند. همه این حرف و حدیث‌ها افراد را به این فکر فرو می‌برد که دوران اجباری خدمت سربازی را با کدام منطق و دلیل سپری کنند؟!

این در حالی است که بسیاری از مشمولان خدمت بر این عقیده هستند که در این دو سال که احتمالا مملو از انرژی و انگیزه برای پیشرفت هستند، می‌توانند با استفاده از تخصص تحصیلی و اشتغال به کار پشتوانه‌ای شغلی قوی برای آینده خود ایجاد کنند، اما سربازی را همچون غل و زنجیری می‌بینند که دست و پای آنها را برای رسیدن به قله‌ها ترقی بسته است.

در کنار اجبار سربازی، راهکارهایی هم برای دور زدن آن از سوی بسیاری از خانواده‌ها اجرا می‌شود. شیوه‌هایی که همه می‌دانند اما ترجیح می‌دهند از آن چشم‌پوشی کنند. مواردی چون طلاق صوری پدر و مادران، ادامه تحصیل و کش دادن ترم‌های دانشگاهی و حتی جلای وطن در سنین پایین و قبل از رسیدن به سن سربازی

اما در این میان برخی هم معتقدند در حالی که فرصت شغلی در کشور برای جوانان فارغ التحصیل کم است چرا هنوز، خدمت گریزی در این قشر تا این میزان زیاد است. برخی عامل این موضوع را حقوق پایین سربازان می‌دانند.

چرایی دفاع از سربازی اجباری

 با این حال عده‌ای معتقدند در صورت رفع اجبار در خدمت سربازی و داوطلبانه شدن خدمت سربازی برای علاقه‌مندان، نمی‌توان انتظار داشت که مثلا برای مناطقی از کشور سربازی داوطلب شود. سردار موسی کمالی، جانشین اداره منابع انسانی ستادکل نیروهای مسلح در خصوص سربازی اجباری می‌گوید: «راهبرد ما در سربازگیری اجباری، دفاع از مملکت است. کدام جوانی پیدا می‌شود در صورتی که سربازگیری حرفه‌ای شود، حاضر باشد برود سیستان و بلوچستان یا چابهار خدمت کند اما سربازان وظیفه در تمامی نقاطی که لازم باشد، خدمت می‌کنند. در جنگ ایران و عراق حدود سه میلیون جوان در قالب سربازی، آموزش‌ دیده و به مناطق جنگی اعزام شدند. حال اگر جنگ شود، چه فردی حاضر است برود و استخدام شود تا به جبهه اعزام شود؟».

بر‌اساس آخرین آمار ارائه شده نزدیک به سه میلیون نفر مشمول غایب از خدمت سربازی در کشور وجود دارند. بسیاری از آنها تشکیل خانواده داده و حتی دارای فرزند هستند. برخی دانشجو و نگران پایان تحصیل هستند. این در حالی است که منع به‌کارگیری این افراد در بخش خصوصی که نتیجه آن، بیکاری صدها هزار سرپرست خانوار خواهد بود، تبعات اجتماعی و فرهنگی زیادی را در پی دارد و حتی خود زمینه ناامیدی بیش از پیش جوانان کشور را فراهم می‌کند  باید برای آن راهکاری منطقی ارائه داد.