منتظر عواقب عدم سوگواری مردم باشیم

مریم رسولیان، رئیس انجمن علمی روان‌پزشکان

در ایامی که کشور با مشکلات و شیوع کرونا دسته و پنجه نرم می‌کند، بسیاری از خانواده‌های داغدار محدودیت‌هایی در نوع برگزاری مراسم سوگواری دارند. فرهنگ سوگواری ما ایرانیان همراه با مراسم خاک‌سپاری و عزاداری جمعی و مراسم متعدد سوگواری با حضور دوستان و آشنایان است، در مواردی دوستان صمیمی یا اقوام نزدیک تا هفت روز سوگواران را در منزل تنها نمی‌گذارند. این مراسم نقش مهمی در انجام فرایند سوگواری طبیعی و تسهیل برون‌ریزی هیجانات منفی همراه با سوگ دارد، در خاک‌سپاری و مراسم هفته اول، سوگواران از خاطرات عزیز ازدست‌رفته می‌گویند و گریه می‌کنند این فضایی که با حضور دیگران فراهم می‌شود نقش کلیدی در تخلیه‌ هیجانات منفی و حل‌وفصل سوگ یا بازگشت به زندگی طبیعی دارد. این در حالی است که ترس از انتشار ویروس توسط پیکر متوفا در این روزها سبب محدودیت در فرایند تدفین و خداحافظی با فرد ازدست‌رفته می‌شود. از دیگر سو اصل فاصله‌گذاری فیزیکی که امروز به‌غلط با عنوان فاصله‌گذاری اجتماعی از آن یاد می‌شود و امکان برگزاری مراسم سوگواری معمول و جمع شدن افراد در مراسم سوم، هفتم، چهلم و رفت‌وآمد دوستان و نزدیکان را از بین برده است. ازآنجاکه هیجانات منفی و دردناک باید توسط روان انسان حل‌وفصل شود، درصورتی‌که شرایط هضم یا حل‌وفصل هیجانات منفی فراهم نباشد، زمینه برای بروز فرآیند سوگ پیچیده یا ابراز نشده، فراهم خواهد شد. سوگ پیچیده یا ابراز نشده به دلایل گوناگونی رخ می‌دهد، که عمده‌ این دلایل درون فردی، بین فردی و یا اجتماعی است. دلایل درون فردی به نوع شخصیت و ویژگی‌های رفتاری و انطباقی فرد سوگوار بستگی دارد. دلایل بین فردی، وابسته به رابطه فرد سوگوار با متوفا است مانند وابستگی بیش‌ازحد، تعارضات و مشکلاتی که بین دو نفر وجود داشته است. از عوامل اجتماعی آن نیز می‌توان به نوع مرگ اشاره کرد؛ مرگ ناگهانی و به دنبال حادثه مانند مرگ به دلیل تصادف، بیماری کرونا یا ... فرایند سوگ را برای بازماندگان پیچیده‌تر می‌کند. مرگ فردی که عمر طبیعی کرده و آمادگی برای فقدان او وجود دارد هم دردناک است، اما گذر از فرایند سوگ در شرایط قابل پیش‌بینی راحت‌تر رخ می‌دهد. سوگ معمولی همراه با تجربیاتی از انکار، اشتیاق و اشتغال خاطر زیاد با متوفا، خشم نسبت به متوفا یا پزشکان یا بستگان و ...، چانه‌زنی، افسردگی و پذیرشِ مرگ همراه است، مدت‌زمان گذر از مراحل سوگ تا رسیدن به مرحله پذیرش در افراد مختلف متفاوت است. در اکثر موارد بین 6 هفته تا 6 ماه زمان نیاز دارد تا فرد نبودن متوفا و ادامه زندگی بدون او را قبول ‌کند. سوگ پیچیده یا ابراز نشده نوعی سوگ است که طولانی‌تر و با علائم شدیدتر از سوگ معمولی تجربه می‌شود و بازگشت به روال عادی زندگی را با مشکل مواجه می‌کند.

افرادی که دچار سوگ پیچیده هستند در معرض بیشتر بیماری‌های جسمی ‌و یا روانی قرار دارند. باید توجه داشت که سرسختی در برابر مسائل اجتناب‌ناپذیر و مقاومت در برابر دستیابی به آرامش درونی و شاد بودن در زندگی، نشان‌دهنده عشق و علاقه به فرد متوفا نیست. برخی از علائم سوگ پیچیده یا ابراز نشده شامل خشم نسبت به متوفا یا سایر افراد، افسردگی طولانی‌مدت، اجتناب از یادآوری خاطرات متوفا یا بالعکس اشتغال ذهنی افراطی با فرد درگذشته، احساس گناه از سوگوار نبودن، عدم توانایی بازگشت به زندگی معمول و نگهداری وضعیت سوگواری است. در سوگواری کرونایی، به‌دلیل، نگرانی‌های نادرست و زیاد نسبت به انتشار ویروس از طریق کالبد متوفا از یکسو و اصل بهداشتی و درست پیشگیرانه‌ فاصله‌گذاری فیزیکی از دیگر سو، این مراسم یا برگزار نمی‌شود و یا بسیار محدود برگزار می‌شود. لازم است به این نکته مهم توجه کرد که امر مهم در پیشگیری فاصله‌گذاری فیزیکی است، به همه‌ این دلایل مرگ ناشی از ویروس کرونا حل فرایند سوگ را دشوار کرده و زمینه برای سوگ ابراز نشده یا پیچیده را تقویت می‌کند.