فرونشت زمین در ایران از مرز هشدار گذشته است؛
پایتخت، روی لبه بحران
ریحانه جولایی
«تهران روزی یک میلی‌متر نشست می‌کند» این خبر را چند روز پیش انوشیروان محسنی‌بندپی، استاندار تهران در جلسه مدیریت بحران تهران اعلام کرد و گفت: «باید هرچه سریع‌تر نسبت به پاک‌کردن سفره‌های زیرزمینی اقدام شود همچنین شن‌چاله‌ها باید هرچه زودتر شناسایی شوند و با رعایت موارد ایمنی، خطرپذیری آنها را به حداقل برسانیم تا از طریق برخی کانال‌ها آب را به سمت دشت‌هایی که فرونشست دارند، هدایت کنیم.»
مدتی می‌شود که بحث فرونشست زمین در تهران داغ شده است. این بحث‌ها بیشتر زمانی به اوج خود رسید که در چند نقطه از تهران قسمت‌هایی از خیابان تخریب و دچار ریزش شد.
استان تهران روزانه یک میلی‌متر نشست می‌کند
تهران با ثبت رکوردی جدید در فرونشست زمین، روزانه یک میلی و سالانه۳۶سانتیمتر نشست می‌کند و هم‌اینک به علت برداشت بیرویه آب‌های زیرزمینی، مناطق ۱۶،۱۷،۱۸،۱۹و۲۰با فرونشست گسترده زمین روبه‌رو شده‌اند.
در سال‌های گذشته مسئولان خطر فرونشست زمین که از دشت‌های جنوب شهر تهران هر روز به برج‌ها و بافت فرسوده و متراکم این کلانشهر نزدیک‌تر می‌شود هشدار داده‌اند، اما ظاهرا روند فرونشست تا فروریزش زمین ادامه دارد و باید در انتظار فاجعه‌ای مانند انفجار مهیب در منطقه شهران بود. حادثه‌ای که به‌دلیل فرونشست و جابه‌جایی خاک، لوله ۱۹اینچی گاز شکسته شد و نشت گاز در زیر زمین باعث فوران آتش در انتهای خیابان یکم شهران شد.
بنا به گفته کارشناسان این لوله‌های۱۹اینچی گاز در۴۰۰نقطه شهر تهران وجود دارد و این تنها یکی از خطرات فرونشست زمین در پایتخت است. با این حال عوامل اصلی پدیده فرونشست زمین برداشت مازاد آب از منابع زیرزمینی و به تبع آن فرسایش خاک است.
آمارها نیز سرعت فرونشست زمین در دشت ورامین را نشان می‌دهند به‌طوری که سالانه 13سانتیمتر، در بخشی از پاکدشت و پیشوا به 25سانتیمتر، شهرری25سانتیمتر، دشت تهران17سانتیمتر و شهریار 36سانتیمتر رسیده و کل استان تهران به‌طور متوسط روزانه یک میلی‌متر نشست می‌کند، با توجه به این آمارها، اسلامشهر، کهریزک، شهریار، چهاردانگه، صبا شهر و نسیم شهر در معرض بیشترین فرونشست زمین قرار دارند.
از سوی دیگر فرونشست زمین‌های نیروگاه‌های برق و ریل قطارها را نیز با خطر جدی قرار داده و 25 کیلومتر از مسیر کمربندی آزادگان، 28کیلومتر از آزادراه تهران- قم و 21کیلومتر از آزادراه تهران- ساوه با خطر فرونشست روبه‌رو هستند.
این ارقام نشان می‌دهد که تهران با خطری جدی فرونشست زمین و ایجاد فروچاله‌ها مواجه است. برهمین اساس کارشناسان معتقدند هرچند وقت یک‌بار نمونه‌ای از این فرونشست در نقطه‌ای از شهر از جمله در اتوبان‌ها و معابر اصلی رخ می‌دهد و همین موضوع ظرفیتی برای به وجود آمدن یک بحران به حساب می‌آید.
سه‌میلیون نفر در معرض خطر
به گفته صاحبنظران تنها چاره برای شناسایی حفره‌های زیرزمین در تهران اسکن مستمر خیابان‌های اصلی و فرعی تهران است، اما در حال حاضر فقط دستگاه‌های ثابت اسکن در شهر تهران وجود دارد که این دستگاه‌ها هم نمی‌تواند به صورت کامل و جامع نیازها را رفع کند، زیرا باید به وسیله اسکن متحرک نقاط بحرانی و خطرآفرین شهر به‌صورت مستمر پایش شود. دستگاه‌های متحرک برای اسکن شهر تهران وجود ندارد و گفته می‌شود از سال گذشته برای خرید این دستگاه‌ها اقدام شده اما هنوز خریداری نشده‌اند و بارها هم مسئولان شهری دراین‌باره تذکر داده‌اند.
کارشناسان می‌گویند تا زمانی‌که این دستگاه‌ها خریداری نشود همچنان مشکل فرونشست زمین برای شهر تهران به قوت خود باقی است و احتمال دارد که هر لحظه بخشی از زمین فرونشست کند که این موضوع برای شهر تهران خطرناک است.
با تمام این اوصاف قضیه به اینجا ختم نمی‌شود. چندی پیش نیز علی بیت‌الهی، دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی اعلام کرد که طبق برآوردها در شهر تهران حدود سه‌میلیون نفر در معرض مخاطرات ناشی از فرونشست و فروریزش زمین هستند.
لزوم دسترسی به دستگاه‌های پیشرفته
این روزها پدیده فروریزش در شهر تهران در منطقه12و مناطق جنوبی تهران بارها دیده شده است. علت ایجاد این پدیده آب‌شستگی توسط رگه‌های آب زیرزمینی، قنات‌های قدیمی محافظت‌نشده، ارتعاشات ترافیکی و... است.
همین‌طور یکی از دلایلی که خیابان مولوی دچار این خطر شده است ارتعاشات ناشی از خطوط مترو در این محدوده بوده. بیت‌الهی با بیان اینکه در مناطق 17، 18، 20 و شهرری و مناطقی مانند پالایشگاه نفت جنوب تهران، پدیده فرونشست زمین دیده می‌شود گفت: «علت اصلی این پدیده پایین رفتن سطح آب زیرزمینی است. زمانی که آب موجود در لابه‌لای مواد خاک زیرزمین براثر مصرف بیرویه، حفر چاه‌های بیرویه پایین می‌رود دانه‌های خاک به یکدیگر فشرده می‌شود و چون در گذشته میان آنها آب وجود داشته اما حالا در میان آنها یک فضای خالی وجود دارد؛ زمین به‌صورت تدریجی دچار فشار شده، پایین رفته و نشست می‌کند؛ اما این اتفاق قابل‌مشاهده نیست و ما از طریق دستگاه‌ها متوجه این موضوع می‌شویم.»
برای مثال در منطقه جنوب‌تهران شرایط زمین به‌صورت سالانه حدود20تا24سانتیمتر در ابعاد وسیعی پایین می‌رود، اگر این نشست در مدت زمان طولانی مثلا 30 سال اتفاق بیافتد زمین طی این مدت حدود شش متر پایین می‌رود که این اتفاق منجر به ترک‌خوردگی ساختمان، لوله‌های گاز، نفت، فاضلاب، خم‌شدن خطوط راه‌آهن و ایجاد شکاف‌های تدریجی می‌شود.
بالاترین نرخ فرونشست در جنوب‌غرب تهران
اما کمی پیش‌تر هم رئیس سازمان نقشه‌برداری ایران در رابطه با اینکه فرونشست زمین در حال نزدیکی به میدان آزادی است، هشدار داده بود. مسعود شفیعی در گفت‌وگو با فارس، ضمن اشاره به فرونشست‌های۵تا۱۰سانتی‌متری در مناطقی از تهران گفت: بیشترین میزان فرونشست در تهران بیش از۲۰سانتیمتر در جنوب‌غرب پایتخت است که به عنوان «یکی از بالاترین نرخ‌ها در کشور به ثبت رسیده» است.
به گفته شفیعی، مناطق۱۰،۱۹و به سمت استان البرز و دشت ورامین، اسلامشهر و پاکدشت، و در شهر تهران به سمت فرودگاه امام تحت‌تأثیر فرونشست هستند و این پدیده در حال نزدیک شدن به میدان آزادی است.
چند ماه پیش نیز علیرضا شهیدی، رئیس سازمان زمین‌شناسی ایران، با اشاره به وقوع فرونشست «در۳۰۰ دشت کشور» گفته بود: «در اتحادیه اروپا چهار میلی‌متر فرونشست را مخاطره و بحران به حساب می‌آورند، درحالی‌که در برخی از دشت‌های ایران این فرونشست تا۳۵سانتیمتر می‌رسد».
ژورنال تحقیقاتی و علمی «نیچر» نیز در گزارشی که سال گذشته منتشر کرد خبر داد بخش‌هایی از تهران سالانه ۲۵ سانتیمتر نشست می‌کند که یکی از بالاترین رقم‌ها در جهان است.
تهران با ثبت رکوردی جدید در فرونشست زمین، روزانه یک میلی و سالانه۳۶سانتی متر نشست می‌کند و هم اینک به علت برداشت بیرویه آب‌های زیرزمینی، مناطق ۱۶،۱۷،۱۸،۱۹و۲۰با فرونشست گسترده زمین روبه‌رو شده‌اند
بهره‌برداری بیرویه دلیل اصلی بحران
برخی ازکارشناسان هم معتقدند موضوع فرونشست زمین دیگر از مرحله هشدار گذشته و حالا تبدیل به بحرانی بزرگ شده است. مهرداد کتال محسنی، معاون فنی اداره محیط‌زیست استان تهران فرونشست زمین را زخمی سر باز شده عنوان کرد که دلیل اصلی آن بهره‌برداری بیرویه و فعالیت‌های نامناسب اقتصادی و اجتماعی انسان روی زمین است.
با توجه به گفته‌های او پدیده فرونشست زمین در تهران یک پدیده بدیهی است چرا که۲۱درصد از جمعیت کشور و۳۰درصد از فعالیت‌های اقتصادی، صنعتی، کشاورزی و خدماتی در استان‌های تهران و البرز متمرکز شده‌اند و از بیش از۱۱۰درصد از منابع آب‌های قابل برداشت در تهران استفاده می‌شود و آگاهی‌بخشی و آموزش مردم درباره چگونگی استفاده بهینه از منابع می‌تواند تا حد زیادی پدیده‌ها و مخاطرات محیط زیستی را کاهش دهد.
او در ادامه با اشاره به اینکه دستگاه‌های مختلفی از جمله وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، محیط زیست، مجلس و دانشگاه‌ها در وقوع پدیده فرونشست زمین مقصر هستند، گفت: «محیط زیست به‌تنهایی نمی‌تواند جلو پدیده‌های این چنینی را بگیرد. امیدواریم در آستانه ۵۰ سالگی سازمان محیط زیست، نیرو، اعتبارات و تجهیزات لازم در اختیار ما قرار گیرد تا بتوانیم نقش خود را به‌درستی ایفا کنیم.»
فرونشست زمین مختص تهران نیست
حالا ممکن است در اینجا سوالی مطرح شود که آیا تنها استان تهران با خطر فرونشست زمین مواجه است یا سایر استان‌ها نیز با این بحران روبه‌رو شده‌اند؟ پاسخ ساده است: بسیاری از استان‌های دیگر ایران هم با این بحران دست به گریبان‌اند. باید گفت پدیده فرونشست فقط مختص به استان تهران نیست و بجز محدوده‌های نزدیک به استان تهران در دشت همدان نیز با چاله‌های بسیار وحشتناکی مواجه هستیم که در کل جهان به ندرت دیده می‌شود؛ این فرونشست‌ها پی‌درپی درحال رخ دادن است به‌طوری‌که کشت و زراعت مردم دچار مشکل شده است.
در استان خراسان‌رضوی حوالی دشت نیشابور نرخ فرونشست از حد بحران عبور کرده است؛ در بسیاری از مناطق استان کرمان به خصوص مناطق حاشیه‌های شهر نواحی فرونشست موجب ایجاد شکاف‌های ناگهانی در سطح زمین شده است. این شرایط در استان مرکزی نیز وجود دارد.
ژورنال تحقیقاتی و علمی «نیچر» در گزارشی که سال گذشته منتشر کرد خبر داد بخش‌هایی از تهران سالانه ۲۵ سانتیمتر نشست می‌کند که یکی از بالاترین رقم‌ها در جهان است
در استان اصفهان در مناطقی از شهر و شما‌ل‌شهر اصفهان فرونشست به یک معضل عمده تبدیل شده است به‌طوری‌که در مجاورت فرودگاه و حتی در حاشیه استادیوم تازه تاسیس نقش‌جهان شکاف‌های حاصل از فرونشست روی زمین خود را نمایان کرده و خطر فرونشست برای شهر اصفهان یک خطر بسیار جدی است.
در استان فارس در حوالی تخت‌جمشید آثار فرونشست موجب ترک‌خوردگی بناهای تاریخی در منطقه مرودشت و تخت‌جمشید شده است و ستون‌ها و تابلوهای سنگی که حالت طولی دارند دچار ترک شده و در سطح زمین، شکاف‌های ناشی از فرونشست خود را نمایان کرده است.
در دشت اردبیل و دشت مایان تبریز با اینکه نزولات جوی بهتر از سایر استان‌ها بوده است به دلیل افزایش بیرویه آب‌های زیرزمینی آثار فرونشت مشاهده، اندازه‌گیری و ثبت شده است.
و در آخر به گفته کارشناسان این حوزه، هر نقطه‌ای از کشور که حالت دشت گونه دارد و آب‌های زیرزمینی در آن استحصال می‌شود، با این پدیده مواجه شده است.
دیدگاه تان را بنویسید