«قاسمیان»ها روابط نوپای تهران-ریاض را هدف گرفته‌اند
سفارت‌نورد دیروز؛ حاجی هزینه‌ساز امروز
کیا مقدم
در میانه مناسک حج تمتع و در بحبوحه بهبود روابط میان ایران و عربستان سعودی، بازداشت غلامرضا قاسمیان، روحانی اصولگرا و شناخته‌شده ایرانی در شهر مدینه، بار دیگر پرسش‌هایی جدی را درباره ظرفیت روابط دو کشور و حدود آزادی رفتار و بیان زائران در «سرزمین وحی» برانگیخته است. قاسمیان، از چهره‌های شناخته شده در برخی محافل اصولگرای ایران، پس از انتشار ویدئویی حاوی اظهاراتی تند علیه حاکمان سعودی و طرح ادعاهایی بحث‌برانگیز درباره شهرهای مکه و مدینه، توسط نیروهای امنیتی عربستان بازداشت شد.
این حادثه، فارغ از سرنوشت فرد بازداشت شده، بار دیگر حساسیت‌های موجود در «سرزمین وحی»، محدودیت‌های اعمال شده بر زائران، و پیچیدگی‌های تعامل میان دو کشور منطقه‌ای مهم را برجسته ساخته و سوالات متعددی را درباره انگیزه این اقدام، تبعات آن بر روابط دوجانبه، و مسئولیت‌های افراد و نهادها مطرح کرده است.
عربستان و مرزهای قرمز در حرمین شریفین
بر اساس اطلاعات منتشر شده، غلامرضا قاسمیان در جریان سفر حج خود به عربستان سعودی، اقدام به تهیه و انتشار ویدئویی در شهر مدینه منوره کرده است. در این ویدئو، وی با لحنی صریح و انتقادی، حاکمان عربستان را «کاسبان و غاصبان قبله» خطاب کرده و سپس با طرح ادعاهایی تکان‌دهنده، مدعی شده است که در شهرهای مقدس مکه و مدینه، مراکزی نظیر قمارخانه، مراکز فحشا و کنسرت‌های «رکیک» راه‌اندازی شده است. این روحانی جنجالی، در ادامه، با مقایسه‌ای کنایه‌آمیز، عنوان کرده که دیگر نیازی نیست برای دسترسی به چنین فضاهایی به آنتالیا سفر کرد و زائران می‌توانند این‌ها را در مکه و مدینه بیابند. او همچنین وضعیت موجود را بازگشتی به «تنظیمات کارخانه بنی‌امیه» توصیف کرده و مدعی شده که سختگیری‌ها در این شهرها «وحشتناک» است و حتی به زائران اجازه فهم «معارف حج» داده نمی‌شود.
انتشار این ویدئو در فضای مجازی، به ویژه در رسانه‌های ایران، به سرعت مورد توجه قرار گرفت و ساعاتی پس از آن، خبر بازداشت وی توسط نیروهای امنیتی سعودی منتشر شد. عربستان سال‌هاست بر حاکمیت مطلق خود بر حرمین شریفین تأکید دارد و هرگونه اظهارنظر یا اقدامی را که به زعم مقامات این کشور مخل آرامش مناسک حج تلقی شود، خط قرمز می‌داند. به گفته مقام‌های سعودی، حتی اظهارنظر در فضای مجازی، اگر برخلاف نظم یا حاکمیت باشد، می‌تواند واکنش قانونی را به دنبال داشته باشد. وزیر اطلاع‌رسانی عربستان سعودی به صراحت اعلام کرده است کشورش«با هرگونه رفتاری که امنیت و آرامش حجاج را برهم بزند، برخورد خواهد کرد و اجازه نخواهد داد. زائری بدون مجوز، بر روند مناسک و آسایش دیگران تاثیر بگذارد.» از همین رو، لحن تند و محتوای ادعاهای قاسمیان به‌ویژه درباره مقدس‌ترین اماکن مسلمانان، به‌راحتی می‌توانست از سوی ریاض به‌عنوان اقدامی تحریک‌آمیز و توهین‌آمیز تلقی شود.
نه سفارت‌نوردی قاسمیان فراموش می‌شود نه تمسخر مقامات عربستانی در صدا و سیما چراکه همگی باعث خدشه به اعتبار ملت ایران شده است؛ اما ماجرای این شیخ پرحاشیه در حج محدود به فرد نیست، پای جناح‌های سیاسی و حتی نهادهای ذی‌ربط نیز وسط است
واکنش تهران؛
از حمایت حقوقی تا هشدار دیپلماتیک
پس از انتشار خبر بازداشت قاسمیان، سخنگوی قوه قضائیه ایران، بازداشت وی را «غیرموجه و غیرقانونی» دانست و اعلام کرد که «این موضوع از طریق مراجع ذی‌ربط از جمله وزارت امور خارجه و سایر نهادها پیگیری خواهد شد.» در واکنشی کاملا متضاد، وزیر امور خارجه با تقبیح جنجال «قاسمیان» در عربستان گفت که: «به هیچکس اجازه نمی‌دهیم به مسیر رو به جلوی روابط تهران با ریاض، آسیب بزند.»
عباس عراقچی در شبکه ایکس نوشت: «جمهوری اسلامی ایران با صراحت کامل هرگونه تلاش برای ضربه زدن به وحدت مسلمانان را، به‌ویژه در فضای معنوی حج، محکوم می‌کند.»
وی افزود: «ایران مدیریت شایسته و کارآمد حج امسال را به خوبی ارج می نهد. با درود و دعای خیر برای دولت و ملت عربستان سعودی در میزبانی از زائران بیت‌الله الحرام، آرزوی توفیق و سربلندی ایشان در ادامه این مسیر را دارم.»
با این حال، وزارت امور خارجه از طریق بخش کنسولی خود و کنسولگری ایران در جده، پیگیری‌هایی درخصوص آزادی این شهروند حاشیه‌ساز آغاز کرده است. مجید رضاپناه رئیس اداره حمایت‌های کنسولی و قضائی وزارت امور خارجه اعلام کرد که نمایندگی‌های سیاسی و کنسولی ایران در عربستان از دقایق نخست بازداشت وارد عمل شده و با صدور درخواست رسمی خواستار آزادی قاسمیان شده‌اند. همچنین، گزارش‌ها حاکی از انجام دو ملاقات کنسولی با وی برای اطلاع از وضعیتش است. سفیر ایران در عربستان نیز در پیامی، ضمن اشاره به پذیرایی محترمانه سعودی‌ها از حجاج ایرانی، بر لزوم رعایت حرمت حرمین شریفین و پایبندی حجاج به قوانین و مقررات تاکید کرد و گفت: «هیچکس سخن بد و اهانت‌آمیز را نمی‌پذیرد.» این موضع‌گیری‌ها نشان می‌دهد که در سطح رسمی، ایران ضمن پیگیری وضعیت شهروند خود، تلاش دارد تا این حادثه به روابط کلی دو کشور آسیب جدی وارد نکند و بر رعایت قوانین کشور میزبان نیز تاکید دارد، هرچند که اصل بازداشت را غیرقانونی می‌داند.
مرز میان کنش فردی و منافع ملی
در داخل ایران، اظهارات قاسمیان با واکنش‌های گسترده‌ای روبه‌رو شده است. بسیاری از کاربران و فعالان رسانه‌ای، نه تنها ادعاهای مطرح‌شده در ویدئوی او را بی‌اساس خوانده‌اند، بلکه رفتار او را موجب خدشه به اعتبار زائران ایرانی و تهدید منافع ملی دانسته‌اند. برخی از منتقدان پا را فراتر نهاده و قاسمیان را «عامل تنش‌زایی عمدی» با سابقه معرفی کرده‌اند. تحلیلگران داخلی هشدار می‌دهند که ورود کنشگران جناحی به عرصه دیپلماسی و سیاست خارجی، آن هم از بستر دینی و مذهبی مانند حج، نه تنها به کاهش نفوذ منطقه‌ای ایران منجر می‌شود، بلکه می‌تواند زائران عادی را نیز هدف فشارهای مضاعف کشور میزبان قرار دهد. امیر دبیری‌مهر، پژوهشگر علوم سیاسی از جمله کاربران ایکس بود که در واکنش به این اتفاق این سوال را مطرح کرد که «قاسمیان هزینه پانصد میلیونی حج را از کجا آورده است و چرا به بازخورد مقامات عربستانی فکر نکرده است.» وی همچنین به این نکته اشاره کرد که «قاسمیان سا‌لها زیر پرچم آقای قالیباف سینه زده و اکنون حامی سعید جلیلی شده است. همین ادعا می‌تواند دلیل چنین اقداماتی را که اتفاقا از حامیان طیف جلیلی برمی‌آید روشن‌تر کند.»
برخی منابع و افراد، از جمله جواد موگویی و احسان بداغی، قاسمیان را به عنوان سخنران و تحریک‌کننده در تجمعاتی که منجر به حمله به سفارتخانه‌های انگلیس (۱۳۹۰) و عربستان سعودی (۱۳۹۴) در تهران شد، معرفی کرده‌اند. هرچند قاسمیان هرگز این ادعاها را تکذیب نکرده است، اما طرح مجدد این موضوع در کنار اقدام اخیر وی، این گمانه را تقویت می‌کند که اقدامات او ممکن است صرفاً یک واکنش احساسی نبوده، بلکه ریشه در رویکردی خاص یا حتی اهداف سیاسی مشخصی داشته باشد. روح‌الله جمعه‌ای، فعال سیاسی، در واکنش به خبر بازداشت این حاجی نقاد در شبکه ایکس نوشت: «لطفا ریال و ثانیه‌ای از بیت‌المال را هزینه آزادی قاسمیان نکنید و اجازه دهید در فضای دلخواه خود بماند.» این روحانی پرحاشیه که در مصاحبه‌ای از اقدامات خود برای سامان دادن به زنان خیابانی می‌گوید و وارد فضای امن آنها می‌شود! که اساسا نیت خیرخواهانه این اقدام را زیر سوال می‌برد؛ حالا در مکه مکرمه به دنبال ارشاد کسانی است که درگیر فحشا شده‌اند.
وزیر امور خارجه در واکنش به جنجال «قاسمیان» در عربستان در شبکه ایکس نوشت: «جمهوری اسلامی ایران با صراحت کامل هرگونه تلاش برای ضربه زدن به وحدت مسلمانان را، به‌ویژه در فضای معنوی حج، محکوم می‌کند. به هیچکس اجازه نمی‌دهیم به مسیر رو به جلوی روابط تهران با ریاض، آسیب بزند.»
آزمونی برای دیپلماسی جدید منطقه‌ای
ادعاهای قاسمیان درباره «فساد فرهنگی» در عربستان را می‌توان در چارچوب تحولات اجتماعی این کشور در قالب پروژه «چشم‌انداز ۲۰۳۰» بررسی کرد؛ طرحی که محمد بن سلمان با هدف مدرن‌سازی اقتصاد و جامعه عربستان پیاده می‌کند. با این حال، برخی محافل محافظه‌کار در ایران این اصلاحات را تهدیدی برای ارزش‌های اسلامی قلمداد کرده و نسبت به آن موضع‌گیری می‌کنند. قاسمیان نیز به‌نظر می‌رسد در همین بستر دست به انتقاد زده است؛ هرچند زبان تند و اتهام‌های خاص او، حتی در میان اصولگرایان هم مدافعان زیادی نیافت. فارغ از ماهیت اظهارات قاسمیان، این حادثه را باید آزمونی برای روابط در حال بهبود تهران و ریاض دانست. ایران و عربستان اگر خواهان حفظ و تعمیق روابط خود هستند، نیازمند درک متقابل از حساسیت‌ها و خطوط قرمز یکدیگرند. نوع مواجهه عربستان با این پرونده، از بازداشت تا امکان آزادی زودهنگام، و چگونگی کنترل این بحران توسط نهادهای ایرانی، شاخص مهمی برای سنجش ظرفیت دو کشور در مدیریت اختلافات خواهند بود.
ورود کنشگران جناحی به عرصه دیپلماسی و سیاست خارجی، آن‌هم از بستر دینی و مذهبی مانند حج، نه تنها به کاهش نفوذ منطقه‌ای ایران منجر می‌شود، بلکه می‌تواند زائران عادی را نیز هدف فشارهای مضاعف کشور میزبان قرار دهد
حج در بستر سیاست
رشیدی کوچی، نماینده سابق مجلس در واکنش به سخنان توهین‌آمیز قاسمیان، گفت: «این اقدام شما نه شجاعت است، نه حماقت، بلکه خیانت است. ای کاش به خاطر این رفتار نادرست و تحمیل هزینه‌های سنگین به کشور، محاکمه شوید، تا دیگر شاهد چنین مسائلی نباشیم.» محمدمهدی شهریاری، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس، با اشاره به سابقه برخی گروه‌ها در اقدامات تحریک‌آمیز (مانند حمله به سفارت عربستان)، اقدامات قاسمیان در عربستان را نمونه‌ای از رفتارهای نسنجیده دانست که امنیت ملی و روابط خارجی را تهدید می‌کند. وی گفت: فردی که اکنون در عربستان بازداشت شده است از طریق ثبت‌نام عمومی که به مکه نرفته است. احتمالا جزو کسانی است که هر سال به مکه می‌روند. شهریاری با تأکید بر لزوم بررسی احتمال «نفوذ بیگانه» در این حوادث، خواستار برخورد قانونی با افرادی شد که با اقدامات خود، اعتماد عمومی به نظام را تضعیف می‌کنند.
از سفارت‌نوردی تا تمسخر مقامات عربستانی در صدا و سیما که همگی باعث خدشه به اعتبار ملت ایران شده است، فراموش نمی‌شود اما ماجرای قاسمیان در حج محدود به فرد نیست و پای جناح‌های سیاسی حتی نهادهای ذی‌ربط نیز وسط است. این حادثه همچنین سوالاتی را درباره مسئولیت نهادهای اعزام‌کننده حجاج، که تحت نظر رهبر انقلاب است، مطرح می‌کند. برخی منتقدان خواستار واکنش و برخورد این نهادها با سخنان و رفتارهای مشکوک نظیر آنچه از قاسمیان سر زد، شده‌اند. این نشان می‌دهد که در داخل ایران نیز این بحث وجود دارد که آیا افراد اعزامی به حج، به ویژه کسانی که دارای جایگاه عمومی هستند، باید در اظهارات و رفتارهای خود در کشور میزبان محدودیت‌هایی را رعایت کنند تا به منافع جمعی و روابط کشور آسیب نرسد؛ یا خیر؟!
بازداشت غلامرضا قاسمیان در مدینه، حادثه‌ای چندوجهی است که ریشه در حساسیت‌های حاکمیتی عربستان، تفاوت دیدگاه‌ها میان ایران و عربستان، و همچنین رقابت‌ها و رویکردهای داخلی در ایران دارد. در حالی که مقامات ایرانی به دنبال آزادی وی از طریق کانال‌های دیپلماتیک هستند، انتقادات داخلی از اقدام وی و تبعات آن بر روابط دوجانبه، نشان‌دهنده درک بخشی از جامعه و نخبگان از اهمیت منافع ملی و پرهیز از اقدامات تنش‌زا است. این حادثه بار دیگر نشان داد که مناسک حج، با وجود قداست دینی، در بستر پیچیده‌ای از روابط سیاسی و اجتماعی منطقه‌ای و بین‌المللی برگزار می‌شود و هرگونه اقدام فردی یا گروهی خارج از چارچوب قوانین و حساسیت‌های کشور میزبان، می‌تواند تبعات ناگواری برای فرد و کشور به همراه داشته باشد. سرنوشت نهایی قاسمیان و نحوه مدیریت این پرونده از سوی دو کشور، می‌تواند شاخصی برای سنجش میزان پایداری و عمق روابط تازه ترمیم یافته تهران و ریاض در مواجهه با چالش‌ها و اختلافات احتمالی
آینده باشد.
دیدگاه تان را بنویسید