ورشو؛ آزمون جدید اروپا برای مهار پوتین

رامین پرتو

نقض حریم هوایی لهستان توسط پهپادهای روسیه، نقطه عطف تازه‌ای در جنگ اوکراین و مناسبات امنیتی اروپا ایجاد کرده است؛ به گونه‌ای که چهارشنبه هفته گذشته، آسمان مناطق مرزی غرب اوکراین و شرق لهستان شاهد شدیدترین حمله پهپادی روسیه از آغاز جنگ با اوکراین بود که باید گفت چنین اتفاقی از حیث عمق و گستره، کاملاً بی‌سابقه بوده است. در این راستا فرماندهی نظامی لهستان تأیید کرد که رادارها بیش از ۱3 شیء پرنده ناشناس را شناسایی کرده و برخی از آن‌ها پس از ورود به حریم هوایی این کشور ساقط شدند و حتی ارتش لهستان این اقدام را «عمل تجاوزکارانه» خواند و وزیر دفاع این کشور از استفاده هواپیماهای جنگی علیه اهداف متخاصم خبر داد. 

با توجه به حساسیت موضوع، فرودگاه اصلی ورشو برای مدتی بسته شد و ساکنان مناطق پودلاسکی، مازوویکی و لوبلین به اقامت در خانه‌ها خود تا اطلاع ثانوی فراخوانده شدند اما کشف قطعات پهپاد در شهرهای مختلف و حتی اصابت یک پهپاد به ساختمان مسکونی، نگرانی عمومی را افزایش داد. دولت لهستان بلافاصله موضوع را در دستور کار دفتر امنیت ملی قرار داد و دونالد تاسک، نخست‌وزیر این کشور اعلام کرد که لهستان برای مشورت با متحدان، ماده ۴ پیمان ناتو را فعال کرده است. باید توجه شود که این ماده امکان گفت‌وگو و هماهنگی فوری اعضای پیمان را در صورت احساس تهدید امنیتی فراهم می‌کند؛ هرچند فعال‌سازی ماده ۴ به معنای ورود خودکار ناتو به جنگ نیست، اما نشانه‌ای روشن از افزایش سطح بحران به شمار می‌رود. 

واکنش اروپا و آمریکا: از محکومیت تا تحریم

واکنش‌های بین‌المللی به این اقدام  روسیه هم به سرعت شکل گرفت. به عنوان مثال کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، نقض حریم هوایی لهستان را «جدی‌ترین حادثه از ابتدای جنگ اوکراین» خواند و آن را اقدامی «عمدی» دانست. امانوئل ماکرون، رئیس جمهوری فرانسه هم سه جنگنده رافال ارتش کشورش را به شرق اروپا اعزام کرد و وزرای خارجه سوئد، نروژ و لیتوانی بر حمایت کامل از ورشو تأکید کردند.

در آمریکا، برخی سیاستمداران جمهوری‌خواه و دموکرات، این رخداد را «اقدام جنگی» خواندند. سناتور دیک بوربین آن را آزمون پوتین برای عزم واشنگتن توصیف کرد و گروهی از نمایندگان کنگره لایحه‌ای برای قرار دادن روسیه در فهرست «دولت‌های حامی تروریسم» معرفی کردند. هم‌زمان دولت انگلیس نیز بسته‌ای تازه شامل ۱۰۰ مورد تحریم ضدروسی اعلام کرد که بخش عمده آن متوجه کشتی‌های «ناوگان در سایه» روسیه و نهادهای مرتبط با تأمین تجهیزات نظامی بود. 

با وجود این مواضع سخت‌گیرانه، اظهارات دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، تنش تازه‌ای آفرید. او ورود پهپادهای روسیه به آسمان لهستان را «یک اشتباه غیرعمدی» خواند و ابراز امیدواری کرد که بحران پایان یابد. این سخنان با واکنش تند مقامات لهستانی روبه‌رو شد و وزیر خارجه این کشور در پاسخ به ترامپ با لحنی کوبنده اعلام کرد که روسیه هیچ اشتباهی مرتکب نشده و این یک اقدام بدون پشتوانه فکری و عملی نبوده و نیست. حتی مابقی کشورهای اروپایی‌ هم تأکید کردند که پهپادها صدها کیلومتر در عمق خاک لهستان پرواز کرده‌اند و نشانه‌ای از یک حمله تصادفی در میان نبوده است.

رزمایش زاپاد و نگرانی از گسترش بحران

هم‌زمان با این تحولات، رزمایش مشترک روسیه و بلاروس موسوم به «زاپاد ۲۰۲۵» روز گذشته (جمعه) آغاز شد؛ رزمایشی که به‌طور سنتی هر چهار سال یک بار برگزار می‌شود و این بار در نزدیکی مرزهای ناتو جریان دارد. اگرچه کرملین ادعا می‌کند این مانور نظامی علیه هیچ کشور خاصی نیست، اما لهستان، لیتوانی و لتونی آن را تهدیدی مستقیم تلقی کرده و سطح آماده‌باش نیروهای خود را بالا برده‌اند.

لهستان حتی آخرین گذرگاه مرزی خود با بلاروس را بست و نخست‌وزیر این کشور هشدار داد که کشورش بیش از هر زمان دیگری از پایان جنگ جهانی دوم به «جنگ تمام‌عیار» نزدیک شده است. این سخنان نشان می‌دهد که ورشو نه تنها ورود پهپادها، بلکه رزمایش‌های نظامی در مجاورت مرزهایش را نیز بخشی از یک راهبرد تهاجمی از سوی روسیه می‌بیند. در چنین فضایی، مقامات اروپایی از طرح‌هایی چون «دیوار پهپادی» در جناح شرقی اتحادیه اروپا سخن گفته‌اند. هدف این ابتکار ایجاد شبکه‌ای گسترده از پدافند هوایی و دفاع موشکی در امتداد مرزهای روسیه و بلاروس است تا جلوی نفوذ پهپادها و موشک‌های روسی گرفته شود.

تبعات ورود پهپادهای روسی به اروپا چیست؟

بدون شک نقض حریم هوایی لهستان فراتر از یک حادثه نظامی، پیامدهای ژئوپلیتیکی مهمی برای اروپا دارد و اولین خروجی آن انسجام درون ‌اتحادیه‌ اروپا و ناتو است. کشورهای اروپای شرقی که بیشترین احساس تهدید را دارند، تلاش خواهند کرد حمایت سیاسی و نظامی بیشتری از بروکسل و واشنگتن جذب کنند. این رخداد می‌تواند شکاف‌های گذشته در ناتو را کاهش دهد و اجماع برای تقویت دفاع جمعی را افزایش دهد. دومین پیامد، افزایش فشار برای سرمایه‌گذاری دفاعی خواهد بود. اتحادیه اروپا به‌ویژه پس از طرح «سپر مرزی شرقی» ناگزیر خواهد بود منابع بیشتری به پدافند هوایی اختصاص دهد و انتظار می‌رود بودجه‌های دفاعی کشورهای عضو این پیمان، رشد چشمگیری یابد.

 سومین پیامد این اقدام مسکو هم بدون شک تحریم‌های بیشتر علیه روسیه است. لندن بلافاصله پس از این حادثه تحریم‌های جدیدی اعلام کرد و سایر کشورهای اروپایی نیز احتمالاً بسته‌های تحریمی مشابهی را در هماهنگی با آمریکا دنبال خواهند کرد.

 تنش در روابط فراآتلانتیک هم می‌تواند چهارمین پیامد این اقدامات باشد. اظهارات ترامپ درباره «اشتباه بودن» حادثه، نشان‌دهنده تفاوت دیدگاه آمریکا و اروپا در برداشت از تهدید است و اگر چنین اختلافاتی عمیق شود، می‌تواند هماهنگی ناتو را در بلندمدت تضعیف کند.

آیا جنگ تازه‌ای در راه است؟

با تمام این تفاسیر سؤال اصلی این است که آیا ورود پهپادهای روسیه به لهستان می‌تواند به رویارویی مستقیم نظامی بین روسیه و ناتو منجر شود؟ پاسخ کوتاه آن است که خطر تشدید بحران وجود دارد، اما سناریوی آغاز یک جنگ تمام‌عیار چندان محتمل نیست. مسکو به‌رغم افزایش حملات پهپادی و موشکی، مایل به گشودن جبهه مستقیم با ناتو نیست و چنین جنگی می‌تواند پیامدهای غیرقابل‌پیش‌بینی برای کرملین داشته باشد. ورود پهپادها به آسمان لهستان ممکن است بخشی از راهبرد «آزمایش مرزها» باشد تا میزان واکنش و آمادگی ناتو از سوی مسکو سنجیده شود.

به موازات این رفتار روسیه، اتحادیه اروپا و ناتو تلاش خواهند کرد سطح بازدارندگی را افزایش دهند، اما ورود به جنگ مستقیم با مسکو را آخرین گزینه می‌دانند و اساساً فعال شدن ماده ۴ ناتو نشانه‌ای از مشورت و هماهنگی است، نه اعلان جنگ علیه کرملین.  با این حال، استقرار تجهیزات بیشتر، تقویت پایگاه‌های هوایی و حضور نیروهای نظامی غربی در لهستان و کشورهای بالتیک تقریباً قطعی است. این وضعیت به معنای افزایش آرایش هجومی در مرز با روسیه خواهد بود، هرچند به‌خودی خود آغازگر جنگ جدید نخواهد شد. در نتیجه، ورود پهپادهای روسی به لهستان بیش از آنکه به جنگ مستقیم بینجامد، منجر به افزایش سطح تنش، گسترش حضور نظامی ناتو در شرق اروپا و تشدید فشارهای سیاسی و اقتصادی بر مسکو خواهد شد.

این رخداد بار دیگر نشان داد که مرزهای شرقی ناتو آسیب‌پذیرترین خط تماس با روسیه‌اند و هر حادثه‌ای در این مناطق می‌تواند به بحرانی فراتر از جنگ اوکراین تبدیل شود. لهستان اکنون در خط مقدم رویارویی با روسیه قرار گرفته و اتحادیه اروپا در برابر آزمونی تازه برای حفظ امنیت جمعی ایستاده است؛ هرچند احتمال وقوع یک جنگ تمام‌عیار اندک است، اما سایه بحران بر اروپا سنگین‌تر شده و آینده امنیتی این قاره بیش از هر زمان دیگری به تصمیمات روسیه، ناتو و آمریکا وابسته خواهد بود.