فشار مهندسی شده علیه بغداد و تغییر نظم منطقه‌ای؟

رامین پرتو

حضور نیروهای آمریکایی در عراق از سال ۲۰۰۳ تاکنون، فراز و فرودهای بسیاری را پشت سر گذاشته است. از سقوط رژیم بعث و صدام و استقرار نیروهای ائتلاف گرفته تا بازگشت مجدد آنها در سال ۲۰۱۴ به بهانه مقابله با داعش، این حضور همواره با اعتراضات مردمی، فشارهای سیاسی و مصوبات پارلمان عراق برای پایان دادن به آن همراه بوده است. اکنون اما خبرهای تازه از رسانه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی حکایت از آن دارد که آمریکا روند خروج نیروهای خود از عراق را سرعت بخشیده و حتی زودتر از زمان تعیین‌شده در توافق‌های رسمی، قصد تخلیه پایگاه‌های مهم خود را دارد!

اسکای نیوز عربی و برخی رسانه‌های عراقی طی روزهای اخیر گزارش داده‌اند که دو پایگاه کلیدی آمریکا در عراق یعنی عین‌الاسد در غرب و پایگاه ویکتوریا در بغداد به طور کامل تخلیه خواهند شد. انتقال بخشی از تجهیزات و نیروها به اربیل (پایگاه الحریر) و بخشی دیگر به کشورهای همسایه عراق آغاز شده و واشنگتن رسماً به بغداد اطلاع داده که خروجی شتاب‌زده‌تر از توافق سپتامبر ۲۰۲۵ در دستور کار قرار گرفته است. این تحول، نه تنها از منظر نظامی بلکه از زاویه سیاسی و امنیتی، نقطه عطفی مهم در روابط بغداد- واشنگتن و آینده نظم منطقه‌ای محسوب می‌شود.

پیشینه حضور و توافق خروج

قبل از هر چیز باید دانست که آمریکا پس از حمله ۲۰۰۳ و اشغال عراق، حضور نظامی گسترده‌ای در این کشور برقرار کرد؛ حضوری که در سال ۲۰۱۱ کاهش یافت اما سه سال بعد یعنی در 2014 با ظهور داعش و تصرف بخش‌هایی از شمال و غرب عراق، بار دیگر نیروهای آمریکایی تحت پرچم ائتلاف بین‌المللی به این کشور بازگشتند. با شکست سرزمینی داعش (خلافت در ارض) مشروعیت ادامه حضور این نیروها زیر سؤال رفت. پارلمان عراق در ژانویه ۲۰۲۰، تنها چند روز پس از ترور سردار قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس، مصوبه‌ای تاریخی تصویب کرد که خواستار اخراج تمامی نظامیان خارجی شد. با وجود این، آمریکا این مصوبه را نادیده گرفت و به حضور خود ادامه داد.

اما فشارهای سیاسی داخلی و افزایش حساسیت افکار عمومی در نهایت دولت بغداد و واشنگتن را به سمت توافقی جدید سوق داد. در سپتامبر ۲۰۲۴، دو طرف به توافق رسیدند که بر اساس آن، حضور نظامی مستقیم آمریکا در عراق تا سپتامبر ۲۰۲۵ (شهریور 1404) پایان یابد و پس از آن همکاری‌ها در قالب آموزش، مشاوره و پشتیبانی ادامه پیدا کند. مرحله دوم این روند، تا سپتامبر ۲۰۲۶ ادامه خواهد یافت و عمدتاً بر پرونده سوریه و مقابله با تهدیدات احتمالی داعش متمرکز خواهد بود. در همین چارچوب، حسین علوی مشاور نخست‌وزیر عراق تأکید کرده است که خروج نیروهای ائتلاف پایان یک دوره و آغاز همکاری‌های امنیتی تازه خواهد بود. به گفته وی، عین‌الاسد و ویکتوریا به طور رسمی تا سپتامبر ۲۰۲۵ تخلیه می‌شوند و نقش نیروهای عراقی در تأمین امنیت داخلی کاملاً پررنگ خواهد شد.

تسریع خروج؛ تصمیمی ناگهانی 

یا راهبردی؟

در این میان رسانه‌های عربی و عراقی گزارش داده‌اند که آمریکا زودتر از جدول زمان‌بندی رسمی در حال خروج است. اما پرسش اساسی این است که این تسریع چه معنایی دارد؟ از یک سو، به نظر می‌رسد واشنگتن در پی تحولات داخلی عراق، افزایش فشار گروه‌های مقاومت و همچنین هزینه‌های امنیتی و سیاسی ادامه حضور، به این جمع‌بندی رسیده که حفظ پایگاه‌ها دشوار است. حملات مکرر به کاروان‌ها و پایگاه‌های آمریکایی، به ویژه پس از حمله سال گذشته به پایگاه برج ۲۲ در اردن، نشان داد که حضور نظامیان ایالات متحده به‌راحتی قابل هدف قرار دادن است. بنابراین یکی از انگیزه‌های اصلی آمریکا کاهش تلفات و هزینه‌های انسانی است.

بخشی از سیاستمداران عراقی نسبت به کاهش حضور آمریکا ابراز نگرانی کرده‌اند با این استدلال که خروج کامل نیروهای آمریکایی ممکن است خلأ امنیتی ایجاد کند و فرصت بازسازی داعش یا دیگر گروه‌های افراطی را فراهم آورد اما مقامات امنیتی عراق این نگرانی‌ها را رد می‌کنند

از سوی دیگر، خروج شتاب‌زده می‌تواند در چارچوب راهبرد کلان آمریکا برای تمرکز بر شرق آسیا و مدیریت رقابت با چین و روسیه تحلیل شود. در واقع به نظر می‌رسد که در این شرایط عراق دیگر اولویت اول واشنگتن نیست و منابع مالی و نظامی آمریکا باید در مناطق دیگری به کار گرفته شود. با این حال، این تسریع خروج به معنای پایان کامل نفوذ آمریکا در عراق نیست. واشنگتن همزمان در حال بازتعریف مأموریت خود در قالب توافقات امنیتی دوجانبه است؛ توافقاتی که امکان آموزش و مشاوره به نیروهای عراقی و استفاده محدود از پایگاه‌های اربیل یا حتی خاک سوریه را برای آمریکا محفوظ نگه می‌دارد.

نگرانی‌ها و شکاف‌های داخلی در عراق

به موازات این روند تحولات اخیر در عراق بازتاب‌های سیاسی گسترده‌ای داشته است. بخشی از سیاستمداران عراقی نسبت به کاهش حضور آمریکا ابراز نگرانی کرده‌اند و استدلال این جریان آن است که خروج کامل نیروهای آمریکایی ممکن است خلأ امنیتی ایجاد کند و فرصت بازسازی داعش یا دیگر گروه‌های افراطی را فراهم آورد. اما مقامات امنیتی عراق این نگرانی‌ها را رد می‌کنند. به عنوان مثال صباح النعمان، سخنگوی فرمانده کل نیروهای مسلح عراق، تأکید کرده است که داعش دیگر تهدیدی برای عراق محسوب نمی‌شود. او می‌گوید که این گروه به دلیل عملیات‌های مستمر و هوشیاری نیروهای امنیتی فلج شده و صرفاً هسته‌های پراکنده‌ای در نقاطی محدود دارد. این موضع نشان می‌دهد که دولت عراق تلاش دارد اعتماد عمومی را به توانایی‌های امنیتی خود تقویت کند و از تصویر یک کشور وابسته به نیروهای خارجی فاصله بگیرد. 

سناریوهای پس از خروج آمریکا

اکنون پرسش کلیدی این است که پس از خروج آمریکا، چه سناریوهایی برای آینده عراق و نقش واشنگتن قابل تصور است؟ نخست سناریوی کاهش حضور و حفظ نفوذ غیرمستقیم است. بر اساس توافقات جدید، آمریکا بخشی از نیروهای خود را در اربیل یا کشورهای همسایه حفظ خواهد کرد و از این طریق همچنان بر تحولات عراق اثر خواهد گذاشت. مأموریت‌های آموزشی، اطلاعاتی و مشاوره‌ای نیز ابزاری برای حضور غیرمستقیم خواهند بود. سناریوی دوم بازگشت در صورت خلق بحران امنیتی است؛ به گونه‌ای که اگر داعش یا گروه‌های مشابه دوباره قدرت بگیرند، آمریکا این بهانه را خواهد داشت که بار دیگر بخشی از نیروهای خود را به عراق بازگرداند. تجربه سال ۲۰۱۴ نشان داده که واشنگتن می‌تواند با توجیه «مبارزه با تروریسم» دوباره حضور نظامی خود را احیا کند.

بر اساس توافقات جدید، آمریکا بخشی از نیروهای خود را در اربیل یا کشورهای همسایه حفظ خواهد کرد و از این طریق همچنان بر تحولات عراق اثر خواهد گذاشت؛  حتی مأموریت‌های آموزشی، اطلاعاتی و مشاوره‌ای نیز ابزاری برای حضور غیرمستقیم خواهند بود

سناریوی سوم، بی‌طرفی و اتکای کامل به توان داخلی است. دولت عراق در تلاش است تا با تکیه بر نیروهای امنیتی خود، بدون وابستگی به شرق یا غرب، ثبات داخلی را تضمین کند. اگر این راهبرد موفق شود، عراق می‌تواند به تدریج از میدان رقابت‌های خارجی فاصله بگیرد و استقلال واقعی خود را بازسازی کند که البته باید دید آمریکایی‌هایی چه کارتی را در آینده رو می‌کنند. 

به هر ترتیب خروج شتاب‌زده آمریکا از عراق نقطه عطفی در تاریخ دو دهه پرتنش روابط بغداد- واشنگتن است. اگرچه این تصمیم از یک سو ناشی از فشار داخلی عراق و هزینه‌های سنگین آمریکا در منطقه است، اما از سوی دیگر در چارچوب راهبرد کلان واشنگتن برای تمرکز بر اولویت‌های جهانی قرار می‌گیرد.