استفاده مسکو از بحران ارگانیک در آنکارا!

فرشاد گلزاری

سال 2022 به پایان رسید و حالا تمام دنیا فرا رسیدن سال جدید میلادی را جشن گرفته‌اند، با این حال تحلیل برخی رخدادهای حاضر در نظام بین‌الملل، نیازمند ارجاع به رویدادهایی در سال گذشته است. در سال پرمخاطره‌ای که طی شد؛ یکی از رویدادهای پردامنه سیاسی و نظامی در سوریه بود که به نظر می‌آید به عنوان محوری‌ترین موضوع در سال جدید هم مدنظر قرار دارد. بارها و بارها در سوریه شاهد به آسمان رفتن صدای انفجارهای انتحاری بودیم و همین موضوع فریادهای دمشق و برخی دیگر از دولت‌های دخیل در پرونده سوریه را درآورد. آنچه در این میان باید مورد نظر قرار بگیرد رفتار سیاسی و سپس اقدام نظامی ترکیه در سوریه است که در سال گذشته میلادی به اوج خود رسید. حملات ترکیه به این کشور در شش ماه گذشته نه تنها دمشق را نگران کرد، بلکه یکباره واکنش ایالات متحده، روسیه و حتی دولت‌های اروپایی را هم برانگیخت. حملاتی که در شمال سوریه و عراق طی ماه‌های اخیر از سوی کماندوهای نیروی زمینی و همچنین پهپادهای نیروی هوایی ترکیه علیه جریان‌های کُردی مانند پ.ک.ک، ی.پ.گ و پ.ی.د انجام شد، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه و تیم سیاسی و امنیتی وی را در آماج انتقادات تند جهانیان قرار داد. واقعیت غیرقابل انکار این است که در سوریه به خصوص پس از سرکوب داعش و فروریختن خلافت خودخوانده این جریان در رقه، یکباره دولت‌هایی که در صحنه درگیری‌های این کشور حضور داشتند، بنا بر منافعی که در استراتژی‌های کلان خود مشخص کرده‌ بودند، اهداف جدیدشان در محور نظامی و سیاسی را به سرعت اجرایی کردند یا آنها را تغییر دادند. ترکیه در این بین به نوعی سعی کرد تا در ابتدا منافع خود را تامین کند و سپس به عنوان یک بازیگر دو وجهی، هم با روسیه بر سر میز مذاکره بنشیند و تحولات اوکراین را به سوریه بدوزد و کسب منافع کند، از سوی دیگر نیز به عنوان عضو تاثیرگذار ناتو با آمریکا و اروپایی‌ها مذاکره و سناریوهای خود را اجرایی کند. به نظر می‌رسد که این روند در سال 2022 هم ادامه داشته اما رفت و آمدها و مخابره پیام‌های دیپلماتیک و امنیتی میان ترکیه و سوریه با نظارت روسیه به حدی رسیده که حالا اغلب تحلیلگران معتقدند بازسازی روابط دمشق-آنکارا به یکی از اولویت‌های سیاست خارجی تیم اردوغان در سال 2023 تبدیل شده است. در این میان روزنامه الوطن سوریه به نقل از منابع آگاه در دمشق اعلام کرد که فضای دیدار سه‌جانبه‌ای که در مسکو با نظارت روسیه در روز چهارشنبه گذشته انجام شد، ثمره نشست‌هایی است که بین دستگاه‌های اطلاعات ترکیه و سوریه برگزار شد. به گفته این منابع، اگر توافق بر سر چند مسئله میان دو طرف (از جمله منافع دمشق و شروط آن به ویژه عقب‌نشینی نیروهای ترکیه از تمام خاک سوریه) نبود این نشست برگزار نمی‌شد.  

رفتار روسیه در پرونده ترکیه و سوریه نشان می‌دهد مسکو با خروج ترکیه از سوریه باز هم نفوذ و حضورش را در دمشق عمیق‌تر و گسترده‌تر خواهد کرد. این همان استفاده از بحران ارگانیک در آنکارا به سبک کرملین است!

عقب‌نشینی از سوریه: نیاز یا الزام؟

در این میان اسپوتنیک روسیه هم در خبری اذعان کرد که نشست سه‌جانبه میان خلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه، علی محمود عباس، وزیر دفاع سوریه و سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه به موافقت ترکیه با عقب‌نشینی کامل از خاک سوریه و تأکید آنکارا بر احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی سوریه منجر شد. نکته مهم درباره خبر مذکور این است که چنین اقدامی از سوی آنکارا صرفاً یک رفتار نظامی به حساب نمی‌آید، بلکه به گفته تحلیلگران، این مدل از اقدامات ترکیه را باید مقدمه مذاکرات سیاسی و بازگشت روابط دو طرف به قبل از بحران سال 2011 سوریه دانست. در همین راستا دو روز پیش (شنبه) مولوود چاووش‌اوغلو، وزیر خارجه ترکیه گفت که آنکارا پیشنهاد داده در نیمه دوم ژانویه 2023 در کشور ثالث، با طرف سوری دیدار کند. در امتداد این سخنان، وزارت خارجه روسیه هم در بیانیه‌ای اعلام کرد که سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه و همتای ترکیه‌ای وی در خصوص هماهنگی گام‌ها جهت تقویت حل و فصل مسأله سوریه گفت‌وگو کردند. این دقیقاً همان نقطه‌ای است که روس‌ها وارد میدان می‌شوند. اینکه قرار است بعد از 11 سال آنکارا و در رأس آن اردوغان به ترمیم روابط با سوریه بپردازد و در نهایت او در کنار بشار اسد بایستد و عکس یادگاری بگیرد، موضوعی است که به زعم برخی مقامات پیشین یا دیپلمات‌های ترکیه یک امر مبتنی بر سیاست خارجی است. در این راستا فکرت اوزیر، دیپلمات و سفیر سابق ترکیه‌ معتقد است که آنکارا از طریق روندهای آستانه و ژنو برای حل بحران سوریه تلاش کرد و اکنون نیز برای فعال کردن روندهایی که به بن‌بست رسیده است، تلاش می‌کند؛ چراکه ترکیه برای تحقق امنیت داخلی خود و مرزهایش با سوریه و بازگشت پناهجویان سوری به کشورشان تلاش می‌کند. این دیپلمات سابق ترکیه بعید می‌داند که توافق و دیدارهای کنونی با نظام سوریه ربطی به انتخابات آتی ترکیه داشته باشد یا هدف آن بالا بردن محبوبیت رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه باشد. از سوی دیگر استفان هایدمن، پژوهشگر مرکز سیاست خاورمیانه در مرکز بروکینگز هم تا حدودی موافق این تحلیل است. او اعتقاد دارد که نزدیکی روابط ترکیه و سوریه با تغییر اوضاع در شمال سوریه ارتباط دارد اما هیچ ربطی به مسائل سیاسی ندارد. به زعم او، اردوغان در معرض فشارهایی از سوی مخالفان قرار گرفته تا موضع جدی‌تری درباره پناهجویان سوری در ترکیه اتخاذ کند ولی روسیه از بحران در حزب اردوغان برای پیشبرد عادی‌سازی روابط میان ترکیه و سوریه استفاده می‌کند.

اردوغان بدون شک در روزهای آینده به صورت مستقیم و شاید غیرمستقیم اعلام خواهد کرد که بازگشت آوارگان سوری به کشورشان، می‌تواند بار اقتصادی پدیده کوچ اجباری این جماعت را از دوش آنکارا بردارد و این دقیقاً همان نیازی است که او در عرصه داخلی حس می‌کند

سخنان او باید برای ما مهم باشد اما نباید تمامِ آن را تایید کنیم. اینکه شخصی مانند هایدمن ابراز می‌کند که روسیه در این میان به دنبال استفاده از فشارهای داخلی بر اردوغان (آن هم در آستانه انتخابات ریاست جمهوری 2023) است، به صورت واضح (و علیرغم موضعش) اعلام می‌کند که حاکم آکسارای صرفاً به رابطه با سوریه از دریچه سیاست خارجی نگاه نمی‌کند، بلکه او در داخل هم نیاز به یک چرخش برای آرام‌سازی دارد. اردوغان بدون شک در روزهای آینده به صورت مستقیم و شاید غیرمستقیم اعلام خواهد کرد که بازگشت آوارگان سوری به کشورشان، می‌تواند بار اقتصادی پدیده کوچ اجباری این جماعت را از دوش آنکارا بردارد و این دقیقاً همان نیازی است که او در عرصه داخلی حس می‌کند. اما در نهایت آنچه که مهم خواهد بود، رفتار روسیه در این پرونده است؛ رفتاری که نشان می‌دهد مسکو با خروج ترکیه از سوریه باز هم نفوذ و حضورش را در دمشق عمیق‌تر و گسترده‌تر خواهد کرد. این همان استفاده از بحران ارگانیک در آنکارا به سبک کرملین است!