دشمن خارجی یا ماجراجویی در منطقه؟

فرشاد گلزاری

طی روزهای گذشته اخبار گوناگونی از سقوط قیمت لیر در رسانه‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای منتشر شده که واکنش‌ها به آن، هم تعجب‌برانگیز بود و هم ناراحت‌کننده. تعجب‌برانگیز از این جهت که اظهاراتی در ترکیه و توسط حزب حاکم (حزب عدالت و توسعه) مطرح شده که به نوعی فرار از بحران و طفره رفتن از پاسخگویی را به نمایش می‌گذارد که نه‌تنها مرهمی بر دردها و زخم‌های مردم این کشور نیست، بلکه باعث می‌شود تا عزم شهروندان ترکیه برای تقابل خیابانی با دولت این کشور قوی‌تر شود. اما ناراحت‌کننده از این جهت که رئیس‌جمهوری این کشور یعنی رجب طیب اردوغان، در حال حواله دادن ریشه این مشکل اقتصادی به جغرافیای دیگر و حتی به اشخاصی است که حتی اگر هم وجود خارج داشته باشند، باز هم نمی‌تواند توجیه‌کننده سقوط لیر تا به این حد باشد. داستانِ کاهش ارزش لیر، یک موضوع جدید به شمار نمی‌آید، بلکه این واحد پول ملی طی سال جاری میلادی تاکنون ۴۵ درصد از ارزش خود را از دست داده و نیمی از این افت ارزش تنها در عرض دو هفته گذشته به وقوع پیوسته است. در این میان به نظر می‌آید که گزارش اخیر بلومبرگ را باید مبدأ این اتفاق مهم در ترکیه دانست. بلومبرگ در گزارش خود اعلام کرد که رسیدن نرخ تورم ترکیه به بالاترین سطح در سه سال اخیر، بیش از پیش تمایل شهروندان این کشور را برای نگهداری دلار به منظور حفظ ارزش پول خود افزایش داده است؛ چراکه پول ملی ترکیه در ادامه روند نزولی خود حالا محدوده برابری 10 لیری به ازای هر دلار را نیز از دست داده و از دست رفتن این مقاومت روانی مهم، در صورتی که روند بازار تغییر نکند، می‌تواند روزهای سخت‌تری را برای این ارز رقم بزند. اکونومیست هم اواخر آبان ماه هشدار داد که نگرانی از وضعیت تورم، نرخ بهره، کسری بودجه و تنش‌های سیاسی با کشورهای غربی، کماکان فشار فروش بالایی را روی لیر رقم زده که در نتیجه این وضعیت لیر جذابیت خود را برای معامله‌گران نسبت به ارزهای خارجی از دست داده است. از سوی دیگر اقتصاددانان ترکیه معتقدند تصمیم بانک مرکزی این کشور در کاهش مجدد نرخ بهره با واکنش شدید بازار ارز در این کشور مواجه شد. این بانک در آخرین جلسه خود تصمیم گرفت نرخ بهره را با کاهش دو درصدی به ۱۶ درصد برساند. بسیاری از اقتصاددانان و نهادهای بین‌المللی از جمله صندوق بین‌المللی پول بارها و بارها نسبت به تبعات تورم سنگین چنین تصمیمی به مقامات ترک هشدار داده‌ بودند ولی گویا اوضاع در آنکارا طور دیگری در حال رقم خوردن است. در این میان اظهارات مقامات ترکیه هم جالب توجه است. به عنوان نمونه شهاب کاوچیوغلو، رئیس بانک مرکزی ترکیه که در جمع مدیران ارشد بانکی این کشور حضور یافته بود در پایان نشست خود به خبرنگاران گفت که بخش بانکداری این کشور بسیار قدرتمند است و یکی از بهترین نظام های بانکداری را در جهان دارد! همین موضع رئیس بانک مرکزی ترکیه باعث شد تا از سه‌شنبه هفته گذشته (دوم آذرماه) تا به امروز تظاهرات‌های پی در پی متعددی توسط مردم و علیه اردوغان و تمیش در استانبول و آنکارا برگزار شود. در این اعتراضات به نرخ برابری هر لیر ترکیه در مقابل دلار آمریکا اشاره شد که در روز سه‌شنبه گذشته ۱۵ درصد دیگر کاهش پیدا کرد و همین مساله باعث شد تا شعارهای تند‌تری علیه اردوغان سر داده شود. اما سوالی که در این میان برای بسیاری از تحلیلگران، اقتصاددانان و حتی سرمایه‌گذاران خارجی که قصد سرمایه‌گذاری در ترکیه را داشته یا دارند، پیش می‌آید این است که چرا ترکیه به چنین ویروسی مبتلا شد و اساساً ریشه‌های این بحران در کجا نهفته است؟

بدون تردید اردوغان سعی می‌کند تا جایی که می‌تواند، وضعیت را پلیسی جلوه دهد تا اوضاع را تحت کنترل خود قرار دهد. چند روز پیش هم اعلام شد حدود ۴۰ نفر که در گذشته وضعیت سقوط ارزش لیر را پیش‌بینی کرده‌ بودند، محاکمه می‌شوند!

روزهای سخت اردوغان

داستانِ کاهش ارزش لیر، یک موضوع جدید به شمار نمی‌آید، بلکه این واحد پول ملی طی سال جاری میلادی تاکنون ۴۵ درصد از ارزش خود را از دست داده و نیمی از این افت ارزش تنها در عرض دو هفته گذشته به وقوع پیوسته است

قبل از آنکه به ریشه‌‌های بحران فعلی بپردازیم باید نیم‌نگاهی به اظهارات و موضع گیری‌های اردوغان داشته باشیم که شاید بتواند افق دید ما را نسبت به وضعیت فعلی کشورش باز کند. دقیقاً روز سه‌شنبه گذشته که اوضاع در استانبول آشفته شد و مردم در اعتراض به تورم و بالا رفتن نرخ بیکاری به کف خیابان‌ها آمدند؛ روزنامه دیلی صاباح سخنانی از اردوغان را در سایت خود منتشر کرد که مانند بنزین بر آتش عمل کرد و بر خشم معترضان دامن زد. رئیس‌جمهور ترکیه در بخشی از سخنان خود تضعیف ارزش لیر را نتیجه بازی طرف‌های خارجی و شیطنت‌های صورت گرفته با نرخ بهره دانست و به نوعی خارجی‌ها را عامل این وضعیت اعلام کرد. در بخش دیگری از سخنان اردوغان در جمع خبرنگاران، او یک نهاد مجری تحقیقات در این کشور که مستقیماً به ریاست جمهوری گزارش می‌دهد (شورای نظارتی کشور) را مامور به شناسایی نهادهای واردکننده حجم بالایی از ارز خارجی و مشخص کردن وقوع هرگونه اخلالگری کرده است که باز هم به نوعی می‌توان آن را پلیسی جلوه دادن اوضاع فعلی دانست. در جایی دیگر رئیس‌جمهوری ترکیه که حالا زیر بار فشارهای زیادی قرار دارد اعلام کرد که کشورش در حال نبرد در یک «جنگ استقلال اقتصادی» است و تسلیم فشارها برای تغییر رویه خود نخواهد شد؛ مواضعی که به زعم کسانی مانند احمد داووداوغلو، نخست‌وزیر و وزیر خارجه سابق ترکیه یک نوع شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت‌ها به شمار می‌رود و حتی خواهان برگزاری انتخابات زودهنگام برای فرار از این وضعیت شده است. اینکه اردوغان به دنبال چیست و قرار است چه سناریویی را دنبال کند، هنوز مشخص نیست؛ ولی بدون تردید او سعی می‌کند در این میان تا جایی که می‌تواند، وضعیت را پلیسی جلوه دهد تا اوضاع را تحت کنترل خود قرار دهد. به عنوان مثال چند روز پیش اعلام شد که قرار است حدود ۴۰ نفر که در گذشته وضعیت سقوط ارزش لیر را پیش‌بینی کرده‌ بودند، محاکمه شوند! این اقدامات اما یک تحلیل کلی را کم دارد و آن هم دخالت‌های اردوغان و سیاست خارجی تهاجمی کشور تحت کنترل وی است. او از سال‌ها پیش تاکنون نه تنها در سوریه، بلکه در لیبی، شاخ آفریقا، قفقاز، شمال عراق و حتی در کشورهای همجوار افغانستان میلیاردها دلار هزینه کرده است و همین مساله باعث شده تا در وهله اول مالیاتِ شهروندان صرف ماجراجویی‌های «آکپارتی» در خارج از مرزهای ترکیه شود و در وهله دوم تنش میان آنکارا با غرب که خود مبتکر اقتصاد لیبرالی در دنیا به حساب می‌آید را افزایش دهد. بر همین اساس حالا و در شرایط وخیم اقتصادی با دو سوال از سوی مردمش روبرو است: این وضعیت ماحصل ماجراجویی خارجی است یا تمهید داخلی که قرار بود به زعم او و تیمش اوضاع اقتصادی را سر و سامان دهد؟!