۷۵ سال روی منحنی تنش و سازش

هفته گذشته رجب طیب اردوغان از توقف روابط تجاری ترکیه با اسرائیل خبر داد و گفت: برای حفظ روابط تجاری با اسرائیل تلاش نمی‌کنیم و این امر پایان یافت.  رئیس‌جمهور ترکیه در نشست خبری با فرانک والتر اشتاین‌مایر، رئیس‌جمهور آلمان که به آنکارا سفر کرده بود، افزود: نوار غزه درحال از بین رفتن است درحالی که غربی‌ها در کنار اسرائیل ایستاده‌اند.  وی با بیان اینکه آنچه در غزه رخ می‌دهد ظلمی است که شبیه ندارد، اعلام کرد که روابط تجاری با اسرائیل را قطع کرده‌ایم و به قطع آن ادامه خواهیم داد و ممکن است بقیه روابط را نیز قطع کنیم. رئیس‌جمهور ترکیه همچنین سه‌شنبه گذشته در کنفرانس انجمن «پارلمان‌ها برای قدس» در استانبول نیز گفت: هرکس از اسرائیل انتقاد کند متهم به یهودی‌ستیزی است، اما ما تسلیم این نوع تهدیدها نمی‌شویم. ما باید تلاش کنیم تا فجایع علیه برادران خود در غزه را نادیده نگیریم و اسرائیل را در برابر قانون پاسخگو کنیم.اردوغان گفت: ترکیه تنها کشوری است که بار دیگر محدودیت‌های تجاری شامل ۵۴ محصول را بر این رژیم اعمال کرد. آنکارا به قطع روابط تجاری با این رژیم ادامه خواهد داد و ممکن است بقیه روابط را نیز قطع کند.

اردوغان بهتر است  سریال‌های ترکی

 نگاه کند!

بدیهی است که این اظهارات با واکنش اسرائیل روبه‌رو شد و دیروز وزیر خارجه این رژیم خطاب به اردوغان، نوشت: «بهتر است سریال‌های ترکی نگاه کنی و فقط رویا‌پردازی کنی!» یسرائیل کاتز ادامه داد: «اردوغان رویای تاسیس مجدد امپراتوری عثمانی را در سر می‌پروراند و امروز به حمله و تهمت به اسرائیل ادامه داد. او رویای فروپاشی اسرائیل، فتح اورشلیم و رهبری جهان اسلام را دارد. اسرائیل رو به زوال نیست و اورشلیم برای همیشه پایتخت قوم یهود باقی خواهد ماند. به واقعیت بازگرد و از کشاندن ترکیه به تاریکی دست بردار. تو مایه شرمساری میراث آتاتورک و مردم ترکیه هستی!» اما این پایان ماجرا نبود و جدال لفظی ادامه یافت و وزارت خارجه ترکیه به حمله وزیرخارجه اسرائیل به اردوغان واکنش نشان داد. این وزارتخانه در حساب کاربری خود در ایکس، پست یسرائیل کاتس، وزیر خارجه اسرائیل را که در آن از رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه انتقاد کرده بود، «بی پروا و سطح پایین» توصیف کرد. در بیانیه وزارت امور خارجه ترکیه آمده است: هدف قرار دادن اردوغان پس از اینکه وی حقایق را همانطور که هست، بیان کرد نشان‌دهنده وضعیت روانی فعلی دولت اسرائیل است. تمام اعضای کابینه اسرائیل در مقابل دادگاه محاکمه خواهند شد. در ادامه نیز تأکید شده است: ترکیه بی‌باکانه و با صدای بلند به افشای ظلمی که اسرائیل در حق مردم فلسطین می‌کند، ادامه خواهد داد.

 اسرائیل و ترکیه با وجود تنش‌های لفظی، در تمام این سال‌ها، روابط خود را با یکدیگر حفظ کرده‌اند و هرچند در مواردی این اختلافات به فاصله گرفتن دو طرف رسیده، اما درنهایت به فروپاشی مناسبات نینجامیده است

اسرائیل؛ دلیل تعویق سفر اردوغان به واشنگتن؟

یک مقام ترکیه که نخواست نامش فاش شود به خبرگزاری فرانسه گفت که دیدار رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور و جو بایدن، همتای آمریکایی وی در کاخ سفید به تعویق افتاده است. این مقام ترکیه به خبرگزاری فرانسه گفت: «دیدار برنامه‌ریزی شده برای ۹ مه به دلیل تغییر در برنامه اردوغان به تعویق افتاد.» انتقاد شدید رجب طیب اردوغان از حمله اسرائیل به غزه یکی از موارد اختلاف‌نظر آمریکا و ترکیه است که ناظران لغو سفر او به واشنگتن را نیز در همین راستا می‌دانند. با این حال اختلافات ترکیه و اسرائیل مختص این مقطع نیست و پدیده‌ای تکرارشونده است. مرور روابط آنکارا- اورشلیم موید این امر است.

آغاز روابط ترکیه- اسرائیل

در ۲۸ مارس سال ۱۹۴۹، یعنی کمتر از یک سال پس از تأسیس اسرائیل، ترکیه رسماً این رژیم را به رسمیت شناخت و در سال ۱۹۵۰ هم آنکارا نخستین نمایندگی دیپلماتیک خود را در تل‌آویو افتتاح کرد. اما این روابط خیلی زود وارد بحران شد و سال ۱۹۵۶ پس از حملۀ اسرائیل به شبه‌جزیرۀ سینای مصر و اشغال کانال سوئز، ترکیه روابط خود با این کشور را به سطح کاردار تنزل داد. اما این روند ماندگار نبود و در سال ۱۹۶۳ ترکیه نمایندگی دیپلماتیک خود در اسرائیل را به سطح کنسولگری ارتقا داد. با این حال ترکیه در سال ۱۹۷۵ رسماً سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف) را به رسمیت شناخت که باعث نارضایتی اسرائیل شد. در عین حال ترکیه همچنان رویکرد پیشین خود را ادامه داد و در سال ۱۹۸۰ نمایندگی دیپلماتیک این کشور در اسرائیل به سطح سفیر ارتقا یافت. پس از ضمیمه کردن قدس شرقی به اسرائیل و اعلام اورشلیم به عنوان پایتخت، ترکیه بار دیگر سطح نمایندگی دیپلماتیک خود را با اسرائیل کاهش داد. در سال ۱۹۸۶ اما آنکارا دوباره روابط خود با اسرائیل را به سطح کاردار ارتقا داد. در سال ۱۹۸۸ ترکیه رسماً کشور فلسطین را به رسمیت شناخت و روابط میان آنکارا و اسرائیل مجددا وارد تنش شد. اما در سال ۱۹۹۱، با آغاز روند صلح در خاورمیانه، روابط آنها هم بهبود یافت و در بین سال‌های ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۸ دو طرف توافقنامه‌های مختلفی را در زمینۀ مسائل امنیتی، دفاعی و اقتصادی با یکدیگر امضا کردند. با آغاز انتفاضه دوم در سال ۲۰۰۰ مجدداً روابط دو طرف وارد تنش شد.

درپی اعلام قطع روابط تجاری ترکیه با اسرائیل، دیروز وزیر خارجه این رژیم خطاب به اردوغان، نوشت: «بهتر است سریال‌های ترکی نگاه کنی و فقط رویا‌پردازی کنی!»؛ پاسخی که وزارت خارجه ترکیه آن را نشان‌دهنده وضعیت روانی فعلی دولت اسرائیل دانست

فراز و نشیب‌های اردوغان و اسرائیل

اما از زمان پیروزی حزب عدالت و توسعه در انتخابات ترکیه و به قدرت رسیدن رجب طیب اردوغان در سال ۲۰۰۲، روابط این دو وارد مرحلۀ جدیدی شد. در سال ۲۰۰۴ ترکیه کشته شدن احمد یاسین، بنیانگذار گروه حماس، توسط اسرائیل را محکوم کرد. در سال ۲۰۰۵ در اتفاقی کم‌نظیر اردوغان به اسرائیل سفر کرد و پیشنهاد داد به‌عنوان میانجی صلح خاورمیانه ایفای نقش کند. او در سفر دو روزۀ خود با مقام‌های ارشد اسرائیل دیدار و همچنین تأکید کرد که یهودی‌ستیزی یکی از جنایت‌ها علیه بشریت است. در سال ۲۰۰۶ شیمون پرز به ترکیه سفر کرد و در سخنرانی خود در این کشور، آنکارا را به‌عنوان بازیگر مهم در خاورمیانه در رابطه با آمریکا، سوریه و فلسطین توصیف کرد. در سال ۲۰۰۷ شیمون پرز بار دیگر به ترکیه رفت و با رهبران این کشور مذاکراتی برای بهبود روابط طرفین انجام داد. با این حال حتی این ملاقات‌ها هم سبب نشد که روابط این دو در یک خط ثابت قرار گیرد. پس از جنگ سال ۲۰۰۶ اسرائیل و حزب‌الله لبنان، ترکیه انتقادات لفظی علیه اسرائیل مطرح کرد. پس از آن و در پی محاصرۀ نوار غزه در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ تنش‌های میان طرفین اوج گرفت و آنکارا از اسرائیل خواست به محاصرۀ فلسطینی‌های غزه پایان دهد. در همان سال ۲۰۰۹ و در حاشیه اجلاس داووس، یکی از بزرگ‌ترین تقابل‌های اسرائیل و ترکیه به صورت علنی رقم خورد؛ جایی که اردوغان در پایان پنل مشترکی که شیمون پرز هم در آن‌جا حضور داشت به شدت به اسرائیل حمله و این رژیم را به «کودک‌کشی» محکوم کرد.  پس از آن مناسبات این دو دوباره در روند نزولی قرار گرفت. در سال ۲۰۱۰ سفر خالد مشعل، رئیس دفتر سیاسی گروه حماس، به ترکیه خشم اسرائیل را به همراه داشت.

حمله به کشتی ماوی مرمره

در همان سال ۲۰۱۰ یکی از بحرانی‌ترین اتفاقات در روابط دو کشور رخ داد؛ زمانی که در ۳۱ مه ارتش اسرائیل به یک کشتی امدادرسان ترکیه به نام ماوی مرمره که بخشی از ناوگان آزادی غزه بود، حمله کردند و ۹ شهروند ترکیه‌ای در آن حملات کشته شدند. در ادامۀ تنش‌های مربوط به آن حادثه، ترکیه در ۲ سپتامبر ۲۰۱۱ روابط دیپماتیک خود با اسرائیل را کاهش داد و پس از انتشار گزارش سازمان ملل در مورد حمله به کشتی مرمره همکاری نظامی خود با اسرائیل را هم به حالت تعلیق درآورد. اردوغان در سال ۲۰۱۳ در یک سخنرانی در سازمان ملل بار دیگر به‌شدت از اسرائیل انتقاد کرد و شیمون پرز اردوغان را متهم کرد که از روی جهل و نادانی چنین اظهاراتی را به زبان می‌آورد. دو سال بعد یعنی در دسامبر ۲۰۱۵و در پی عذرخواهی نتانیاهو بابت کشتی مرمره، اسرائیل و ترکیه به یک توافق اولیه برای عادی‌سازی روابط از جمله بازگردادن سفیران دست یافتند و در نوامبر ۲۰۱۶، سفرای خود را برای احیای روابط دیپلماتیک راهی پایتخت‌های همدیگر کردند. در ژوئن ۲۰۱۷ موضوع پرداخت غرامت به خانواده‌های قربانیان حملۀ به کشتی مرمره مطابق معمول مجدداً موجب بالاگرفتن تنش‌ها شد و در می ۲۰۱۸ پس از کشته شدن ۶۰ فلسطینی، اردوغان این اقدام اسرائیل را نسل‌کشی و آن را یک «دولت تروریستی» خواند. در دسامبر ۲۰۱۹ اسرائیل با توافقی که پیشتر بین لیبی و ترکیه برای تعیین مرزهای دریایی در شرق مدیترانه امضا شده بود، مخالفت کرد. اسرائیل سپس با قبرس و یونان قراردادی را برای ساخت خط لوله‌ای برای انتقال گاز طبیعی به اروپا به امضا رساند؛ توافقی که البته ترکیه با آن مخالف بود و در نهایت هم متوقف شد. در فوریه ۲۰۲۲ اردوغان اعلام کرد که ترکیه و اسرائیل می‌توانند برای انتقال گاز طبیعی اسرائیل به اروپا با یکدیگر همکاری کنند. در مارس ۲۰۲۲ اسحاق هرتزوگ، رئیس‌جمهور اسرائیل، وارد ترکیه شد و با رهبران این کشور دیدار و گفتگو کرد. در سپتامبر ۲۰۲۳ اردوغان و نتانیاهو در حاشیۀ مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک با یکدیگر دیدار و بر لزوم گسترش مناسبات دوجانبه تأکید کردند. همچنین دو طرف ابراز امیدواری کردند که ملاقات بعدی رهبران در پایتخت‌های دو کشور برگزار شود.

شروع جنگ با حماس و 

شدت‌گیری تنش‌ها

با شروع جنگ حماس و اسرائیل در اکتبر ۲۰۲۳ بار دیگر مناسبات میان دو طرف رو به وخامت گذاشت و اردوغان بارها با حمایت از حماس، اسرائیل را مسئول وضع موجود خواند. اردوغان در این مدت بار دیگر دولت اسرائیل را «دولت ترور» و نتانیاهو را با آدولف هیتلر یکی دانست. این اظهارات با واکنش نتانیاهو روبه رو شد و نخست‌وزیر اسرائیل اردوغان را به نسل‌کشی کُردها و زندانی کردن روزنامه‌نگاران متهم کرد. با وجود تنش‌های لفظی میان رهبران؛ در تمام این سال‌ها، اسرائیل و ترکیه روابط خود را با یکدیگر حفظ کرده‌اند و هرچند در مواردی این اختلافات به فاصله گرفتن دو طرف رسیده، اما درنهایت به فروپاشی مناسبات نینجامیده است؛ پیشینه‌ای که بار دیگر این چشم‌انداز را ترسیم می‌کند که احتمالاً پس از مدتی مجدداً روابط اورشلیم و آنکارا به مدار قبلی باز خواهد گشت.