تاملی بر هنر محیطی در ایران

انسیه عزیزپور

هنر محیطی شکلی از هنرهای جدید است که شاخه‌ها و گرایش‌های مختلفی چون هنر بوم‌شناختی (Eco Art)، هنر در طبیعت

(Art in Nature) و هنر ترمیمی (Restoration Art) را شامل می‌شود و می‌کوشد تا از طریق خلق اثر هنری رابطه مخاطب با محیط در معنای کلی را بهبود ببخشد. این آثار ناپایدار و میرا هستند و به علت دور افتاده بودن، از طریق رسانه‌هایی چون ویدئو، اینترنت، عکس و.... به طور گسترده‌تر با مخاطب ارتباط برقرار می‌کنند.

جریانی که به عنوان هنر محیطی ایران می‌شناسیم، جریانی نسبتاً نوپا است و پیشینه چندانی ندارد، ولی می‌شود برای موفقیت‌هایش دلایل مختلفی را عنوان کرد. واقعیت این است که هنرمندان ایرانی فعال در این عرصه تعدادشان بسیار کم، ولی کیفیت کارشان قابل اعتناست. ما در کشوری زندگی می‌کنیم که از نظر وسعت و تنوع طبیعی بی‌نظیر است و در واقع از همه نوع اقلیم و طبیعت بهره‌مند هستیم؛ این امکانی است که در حقیقت بستر بروز و شکوفایی هنرهای محیطی را ایجاد می‌کند ولی از طرف دیگر کار هنرمندان ایرانی شاید خیلی سخت‌تر هم هست؛ چراکه برای رسیدن به موقعیت یک هنرمند آمریکایی یا حتی اروپایی و آسیایی باید ده‌ها برابر آن‌ها کار کنند تا در عرصه جهانی شناخته شوند.

در هر حال شاید بتوان یکی از دلایل موفقیت هنرمندان ایرانی را مستقل بودن آن‌ها دانست. در تمام این سال‌ها هر پروژه و برنامه‌ای که انجام شده بدون اسپانسر و با هزینه شخصی هنرمندان بوده، ولی عشق و علاقه‌مندی ویژه و پایمردی هنرمندان فعال در این عرصه موجب شده تا در سطح جهانی مطرح و شناخته شوند. واقعیت این است که اغلب هنرمندان این عرصه به دولت متکی نیستند، بنابراین در همه سال‌هایی که هیچ برنامه جدی از سوی دولت برگزار نمی‌شده این هنرمندان کار خود را کرده و متوقف نبوده‌اند. این یک تفاوت اساسی و عمده است. کیفیت آثار هنرمندان ایرانی، هنر محیطی ایران را امروز به یک قطب در جهان تبدیل کرده؛ هنر محیطی ایران کاملاً در دنیا شناخته شده و کمتر برنامه خوب و باکیفیتی در جهان هست که هنرمندان ایرانی در آن‌ها حضور نداشته باشند.

واقعیت این است که در داخل کشور قشر بسیار محدودی حتی از فعالیت‌های هنرمندان این عرصه خبر دارند. البته پذیرش شکل‌های جدید هنر معاصر و هنر جدید طی یک دهه‌ی گذشته بسیار تغییر کرده و برای مثال گالری‌های ما هم تااندازه‌ای پذیرای کارهای جدید‌تر شده‌اند و آن‌هایی که به تندی با این فعالیت‌ها برخورد می‌کردند، کم کم حامی این جریان شده‌اند. به هر حال هر پدیده‌ی نو که می‌خواهد تلقی‌های موجود را به چالش بکشد، خودش قبل هر چیز به چالش کشیده می‌شود. اما در مجموع می‌توان گفت حالا این شکل از آفرینش هنری هم تا اندازه‌ای حتی در سطح رسمی پذیرفته شده است.

نهادهایی چون شهرداری تهران هم تلاش‌هایی در این زمینه داشته و دو دوره جشنواره هنر محیطی را برگزار کرده‌اند؛ اما واقعیت این است که این نهادها در این زمینه هنوز به شناخت و دانش کافی نرسیده‌اند. در هر صورت همین که امروز نامی از این هنر مطرح است نشان‌دهنده رشد این هنر است. در حال حاضر این جریان در مرحله‌ای است که نیاز به پژوهش، آموزش و بازنگری دارد. شاید دلیل اینکه خیلی از جریان‌ها می‌آیند و مدتی هستند و بعد خاموش می‌شوند همین است که شناخت و آگاهی‌ها کافی نیست. منابعی چون کتاب و نقد و تحلیل در حوزه هنرهای محیطی بسیار کم است و اگر هست ابتدایی و کلی است.

با این وجود به آینده این هنر می‌توان امیدوار بود؛ چراکه به نظر می‌رسد زمینه‌های شکوفایی بیشتر این هنر وجود دارد. ولی اگر در بحث تئوری و آموزش جدی گرفته نشود به‌‌ همان میزان می‌تواند آسیب‌پذیر باشد و به بیراهه برود. در کشور ما هنوز هم هنر زیست‌محیطی به هنری گفته می‌شود که در آن تصویر درخت و حیوان وجود دارد و اصولاً نگاه به طبیعت یک نگاه کاملاً سطحی است. بنابراین عجیب نیست که در فضای دانشگاهی ما منوچهری شاعر یا سهراب سپهری را نخستین هنرمندان هنرمحیطی ایران معرفی می‌کنند و یا عده‌ای به دنبال ثبت باغ‌های ایرانی به عنوان نخستین نمونه‌های هنرمحیطی هستند تا بگویند پیش از اینکه هنرمحیطی در آمریکا و اروپا مطرح شود ما در ایران داشته‌ایم. اما در همه این موارد بیش از آنکه یک فرضیه و نگاه علمی و تخصصی وجود داشته باشد یک نگاه سطحی موج می‌زند که درنهایت هم راه به جایی نخواهد برد.

ایجاد فضای گفتگو میان فعالان این عرصه می‌تواند بسیار تاثیرگذار و آموزنده باشد و این در حالی است که ضرورت دارد نهاد‌ها و سازمان‌‌های مختلف کشور به این جریان نگاه مثبتی داشته باشند و کمک کنند تا شکل مطلوب‌تری بگیرد، نه اینکه به تضعیف آن بیندیشند یا لزوماً تلاش کنند تا به نفع خود آن را تغییر دهند. نهادها و رسانه‌ها می‌توانند حمایت‌هایی از این جریان داشته باشند که الزاماً حمایت مالی نیست؛ اما می‌تواند به افزایش انگیزه‌های هنرمندان این عرصه منجر شود تا کارشان را به شکل حرفه‌ای‌تر و مطلوب‌تری دنبال کنند.