فرسایش سالانه ۵/۲ میلیارد تن خاک غیرساکن در کشور
معضلی که امنیت غذایی را به چالش می‌کشد
ریحانه جولایی
خاک، یکی از مهم‌ترین سرمایه‌های هر کشوری است. در ایران اما میزان فرسایش خاک به چهار برابر میانگین جهانی رسیده است. تغییر کاربری‌های بی‌حساب‌وکتاب هم به این مورد دامن زده است. با استناد به گفته‌های رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در ایران سالانه 2.5میلیارد تن خاک در کشور در قالب جابجایی و انتقال در حال از دست رفتن است. این موضوعات یعنی در کنار بحران آب باید به از بین رفتن خاک هم فکر کرد چراکه هر دو این موارد نقش مهمی را ایفا می‌کنند.
به خطر افتادن امنیت غذایی با فرسایش خاک
نابودی خاک حاصلخیز کشور، نه‌تنها معیشت مردم را تهدید می‌کند، بلکه امنیت غذایی ایران را هم به خطر بیندازد و همین مسئله می‌تواند سلامت عمومی را نیز با مشکل مواجه کند. در شرایطی که میانگین جهانی سرعت فرسایش خاک سالانه حدود 4 تن در هر هکتار است، سرعت فرسایش خاک در کشورمان به 10 تا 16 تن در هر هکتار در هر سال می‌رسد؛ به‌نحوی‌که فرسایش خاک در ایران از طریق آبی یا بادی رخ می‌دهد و هم‌اکنون متوسط سالانه فرسایش آبی خاک در ایران حدود 16 تن در هکتار و میانگین سالانه فرسایش بادی خاک در کشورمان حدود 10 تن در هکتار است.
از نظر کارشناسان منابع خاکی، مهم‌ترین علت سرعت‌بالای فرسایش خاک در ایران، این است که ما در دهه‌های اخیر روش‌های مناسب حفاظت از خاک در کشورمان را در نظر نگرفته‌ایم و به همین دلیل، خاک ایران هم‌اکنون با تخریب‌های گوناگونی ازلحاظ بیولوژیکی، فیزیکی و شیمیایی مواجه است.
در این میان البته باید توجه داشت که چرای بی‌رویه دام در مراتع نیز به افزایش محسوس سرعت فرسایش خاک در ایران دامن زده است و در بسیاری از مراتع کشورمان شاهد آن هستیم که دامداران بیش از ظرفیت مراتع، اقدام به چراندن دام‌های خود می‌کنند و همین مسئله به تشدید روند فرسایش خاک در کشورمان کمک می‌کند.
نقش کشاورزان در فرسایش شدید خاک
در این میان توسعه بی‌رویه و غیراصولی کشت دیم نیز از دیگر عوامل تشدید روند فرسایش خاک در کشور ما است. چون متأسفانه برخی کشاورزان در اراضی شیب‌دار بدون رعایت اصول علمی کشاورزی ازجمله اصل تناوب زمانی زراعت به کشت دیم می‌پردازند و همین مسئله به افزایش سرعت فرسایش آبی خاک در اراضی شیب‌دار کشور دامن می‌زند.
کارشناسان علوم خاک، انجام کشاورزی در اراضی جنگلی را نیز از دیگر عوامل تشدید فرسایش خاک در ایران می‌دانند. در بسیاری از مناطق جنگل‌های زاگرس شاهد کشت بی‌رویه محصولات کشاورزی هستیم که همین مسئله باعث می‌شود خاک جنگل‌های زاگرس هم با سرعت بسیار بالایی فرسایش یابد.
در سایر مناطق ایران نیز کشاورزان الگوی کشت مناسب را رعایت نمی‌کنند و همین مسئله باعث فرسایش شدید خاک در اراضی کشاورزی کشورمان می‌شود؛ به‌نحوی‌که لازم است کشاورزان توجه داشته باشند که باید تناوب بین کشت گندم و علوفه را رعایت کنند، اما چون بسیاری از کشاورزان نسبت به این مسئله بی‌توجهی می‌کنند، شاهد تشدید روند فرسایش خاک در ایران هستیم.
حرکت سریع خاک ایران به سمت شوری
علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست هم شرایط خاک در اراضی ساحلی و داخلی کشور را وخیم می‌داند. به گفته او علاوه بر فرسایش و نابودی خاک درحرکت، خاک ساکن و درجای ما نیز در حال نابودی است که یکی از علل اصلی آن شوری خاک است.
طبق صحبت‌های سلاجقه، در سواحل تخلیه سفره‌ها سبب شده آب‌شور با چگالی بیشتر خود به سمت آب شیرین حرکت کند و اراضی ساحلی ما بیش‌ازپیش شور شود. در اراضی داخلی نیز پمپاژ بالای آب سبب شده سفره‌های زیرزمینی تخلیه شود و شوری خاک در اراضی داخلی نیز اتفاق بیفتد. این در شرایطی است که دیاپیرها، گنبدهای نمکی، صفحه‌های نمکی و مارنی در کشور ما بسیار فعال هستند و شرایط به‌صورت بالقوه برای شوری شدن خاک وجود دارد.
او با اشاره به هزینه‌های گزاف شور شدن خاک گفت: سالانه ۲۸ میلیارد دلار، هزینه شور شدن خاک در دنیا است. یک میلیارد هکتار از اراضی دنیا به سمت شوری شدن حرکت می‌کنند. به‌طور مثال ۳۲ میلیون هکتار از اراضی در کشور بنگلادش طی یک بازه زمانی ۲۰ سال تا سال ۲۰۱۹ شور شده‌اند.
سلاجقه با تأکید بر شرایط خطرناک شور شدن خاک در ایران اظهار کرد: در کشور ما نیز روند شور شدن خاک به‌صورت درجا در حال اتفاق افتادن است یعنی همان‌جا که خاک تشکیل می‌شود، شور می‌شود و کارایی خود را از دست می‌دهد. ما باید در استفاده خود از آب در اراضی کشاورزی تجدیدنظر کنیم همچنین مدیریت پسماند و استفاده از گیاه‌های شورپسند از مواردی است که باید در دستور کار قرار گیرد.
در حال حاضر کشورهایی مانند امارات و قطر خاک ندارند، خاک‌های سواحل این کشورها ماسه‌ای و آهکی است که اصلاً مناسب پوشش گیاهی نیست. از سوی دیگر، امارات برای ساخت جزایر مصنوعی و قطر نیز برای خشک‌کردن دریا و بازیافت اراضی ساحلی‌اش نیاز به خاک ایران دارند
نیازمندی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به خاک ایران
باوجود تمام این مشکلات و فرسایش شدید و عجیب خاک اما ما همچنان خاک خوب، مرغوب و حاصلخیزمان را به سایر کشورها خصوصاً کشورهای حاشیه خلیج‌فارس صادر می‌کنیم. چند سال پیش که این موضوع رسانه‌ای شد و مردم واکنش‌های تندی نشان دادند برخی از مسئولین اعلام کردند که قاچاق خاک در ایران صورت نمی‌گیرد و رسماً آن را تکذیب کردند. این در حالی است که هنوز برخی به‌صورت رسمی خاک ایران را به کشورهای دیگر می‌فروشند و کسی هم جلودارشان نیست.
چند روز پیش حمیدرضا پیروان، رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب‌وخاک از پژوهشکده حفاظت آب و آبخیزداری به تسنیم گفته بود که کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس ازجمله امارات و قطر، مقصد نهایی خاک‌های ایران هستند. به گفته او در حال حاضر کشورهایی مانند امارات و قطر خاک ندارند، خاک‌های سواحل این کشورها ماسه‌ای و آهکی است که اصلاً به درد پوشش گیاهی نمی‌خورد. از سوی دیگر، امارات برای ساخت جزایر مصنوعی و قطر نیز برای خشک‌کردن دریا و بازیافت اراضی ساحلی‌اش نیاز به خاک ایران دارد. قاچاق خاک تنها مربوط به کشورهای خلیج‌فارس نیست. سال‌هاست به بهانه صادرات گل و گیاه خاک‌های حاصلخیز کشاورزی ایران قاچاق شده و از کشور خارج می‌شود. متأسفانه چندی پیش شاهد فروش خاک‌های مرغوب کشورمان از مرزهای شمال غرب بوده‌ایم. عده‌ای سودجو به بهانه فروش گل و گلدان، اقدام به قاچاق خاک‌های حاصلخیز ایران کرده بودند.
جدا از مسئله قاچاق خاک، اکنون با معضلی به نام خام فروشی خاک‌های صنعتی مواجهیم. این خاک‌ها در معادن استخراج می‌شود که اغلب به‌صورت مستقیم یا به‌عنوان باطله معدنی به فروش می‌رسند.
این خاک‌ها برای تولید آهن و مس کاربرد زیادی دارند و عناصر نادر و کمیاب زیادی نیز در این خاک‌ها وجود دارد ازاین‌رو ضروری است سطح تکنولوژی‌مان را ارتقا دهیم تا دیگر به سمت خام فروشی این خاک‌های ارزشمند نرویم. خام فروشی این نوع خاک‌ها نیز ممنوع است اما قاچاق خاک مسئله‌ای نیست که ما بتوانیم از آن گریزی داشته باشیم زیرا مسائل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نیز در کنار این معضلات وجود دارد.
بی‌تفاوتی مسئولین نسبت به تغییر کاربری اراضی
نکته دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد این است که صرف‌نظر از سرعت‌بالای فرسایش خاک در ایران و البته فروش خاک بهروش‌های گوناگون، مسئله دیگری که تأثیر مهمی در روند از دست دادن خاک در کشورمان دارد، موضوع تغییر کاربری اراضی جنگلی و مرتعی است.
متأسفانه در دهه‌های اخیر تغییر کاربری اراضی جنگلی و مرتعی که دارای بهترین خاک‌های کشور هستند، به‌شدت به کاهش حجم خاک‌های باکیفیت ایران دامن زده است؛ به‌طور مثال، باوجوداینکه حاصلخیزترین خاک‌های ایران در شمال کشور وجود دارد، در چند سال گذشته شاهد تشدید روند ویلا سازی در اراضی جنگلی و حتی زمین‌های کشاورزی هستیم.
در ایران بیشتر مسئولان حاضر نیستند که جلوی نابودی خاک‌های حاصلخیز کشور به دلیل تغییر کاربری اراضی و توسعه ویلا سازی و خانه‌های مسکونی در آن‌ها را بگیرند. این در حالی است که وقتی خاک باکیفیت کشور نابود می‌شود، با هیچ روشی نمی‌توان این خاک را به حالت اولیه بازگرداند.
چرا به قانون حفاظت از خاک اعتنا نمی‌شود
باوجوداینکه از دو سال پیش، قانونی برای حفاظت از خاک کشور تصویب‌شده است، اما هنوز هم شاهد سرعت‌بالای از دست دادن خاک کشور به علت فرسایش شدید خاک و تغییر کاربری اراضی جنگلی و مرتعی هستیم و اگر روند کنونی ادامه پیدا کند، ما به‌زودی تمام خاک‌های شمال کشور را از دست خواهیم داد.
ازنظر کارشناسان منابع خاکی، مهم‌ترین علت سرعت‌بالای فرسایش خاک در ایران، این است که ما در دهه‌های اخیر روش‌های مناسب حفاظت از خاک در کشورمان را در نظر نگرفته‌ایم و به همین دلیل، خاک ایران هم‌اکنون با تخریب‌های گوناگونی از لحاظ بیولوژیکی، فیزیکی و شیمیایی مواجه است
نکته مهم این‌که نابودی خاک حاصلخیز کشور، معیشت مردم را به خطر می‌اندازد. نه‌تنها معیشت کشاورزان و دامداران به حفاظت از خاک وابسته است، بلکه اگر خاک کشور به دلیل تغییر فرسایش شدید یا تغییر کاربری اراضی از دست برود، امنیت غذایی ایران نیز به خطر خواهد افتاد و همین مسئله می‌تواند سلامت عمومی را هم با مشکل مواجه کند.
خاک کالایی نیست که بتوان آن را از کشورهای دیگر وارد کرد و اساساً هزاران سال طول می‌کشد تا یک متر خاک تشکیل شود. در چنین شرایطی نیز تنها روشی که ما با استفاده از آن می‌توانیم خاک کشورمان را حفظ کنیم، رعایت اصول حفاظت از خاک است و در صورت تداوم روند کنونی در خصوص فرسایش خاک و نابودی آن به علت تغییر کاربری اراضی جنگلی و مرتعی، یک کشور فقیر و گرسنه را به آیندگان تحویل خواهیم داد.
دیدگاه تان را بنویسید