سایة مشاغل سیاه و غیررسمی بر آمار اشتغال

کاهش نرخ بیکاری بهار سال جاری به 7.3درصد در کشور، در نگاه اول خبری خوب برای بازار کار محسوب می‌شود اما ادامه پایین بودن نرخ مشارکت اقتصادی در سطح 41درصدی، باعث شده تا کارشناسان نسبت به تبعات این نرخ اندک، هشدار دهند. برخی از کارشناسان اقتصادی، بر این باورند که آمار بیکاری و اشتغال باید از منظر «کیفی» مورد ارزیابی قرار گیرد و به عبارت بهتر، کیفیت مشاغل ایجاد شده، مورد سنجش قرار گیرد تا بدانیم طی یک سال گذشته چه اتفاقاتی برای بازار کار افتاده است.

«زهرا کریمی»، کارشناس اقتصاد اشتغال و عضو هیات علمی دانشگاه مازندران در این رابطه به ایلنا، گفت: وقتی نرخ بیکاری نسبت به سال گذشته کم شده و نرخ مشارکت اقتصادی نیز به میزان اندکی بالا رفته، به معنای افزایش عرضه نیروی کار و همچنین پاسخ مثبت بازار کار به افزایش عرضه نیروی کار است. کاهش شکاف بین عرضه نیروی کار و تقاضای نیروی کار (که همان کاهش نرخ بیکاری است) محقق شده و این پدیده اقتصادی، چند تحلیل در بین متخصصان ایجاد 

خواهد کرد.

وی افزود: در شرایطی که ما از ابتدای زمستان سال گذشته تا میانه فصل بهار، مدام قطعی برق و گاز داشتیم و در پایان بهار نیز شروع جنگ را داشتیم، به دلیل سیر نزولی رشد اقتصادی و افزایش ریسک سرمایه‌گذاری و ایجاد اشتغال، باید نگران تابستان ۱۴۰۴ باشیم که تمام نتایج این رویدادها روی نرخ اشتغال فصل تابستان امسال اثر منفی بگذارد و ناگهان سهم بالایی از نرخ اشتغال، افت کند. بسیاری از بنگاه‌هایی که در فصل بهار مقاومت کرده و تعدیل نیرو نکردند، پس از وقوع جنگ و افزایش خاموشی‌ها در تیرماه و مردادماه، ممکن است دست به تعدیل نیرو بزنند.

نبود تصویر خوش‌آیند از اقتصاد ایران

این کارشناس اقتصادی تاکید کرد: هیچ آماری نداریم که بتواند تصویر خوش‌آیندی از آینده اقتصاد ایران به نمایش بگذارد. بازار کار بر بستر تغییرات وضعیت بنگاه‌های اقتصادی شکل می‌گیرد. اگر بنگاه‌ها سرمایه‌گذاری خود را افزایش داده، کار خود را توسعه داده، فضاهای جدیدی برای کار خلق کرده و ظرفیت زمانی و مکانی و شدت کار خود را افزایش دهند، امکان استخدام بیشتر و اشتغال‌آفرینی مهیا می‌شود. در چنین شرایطی اقتصاد کشور باید خوب کار کند و با رشد اقتصادی، شاهد افزایش اشتغال در بازار کار باشیم اما اگر اقتصاد ما بد کار کند و شاهد افت نرخ رشد اقتصادی و افزایش هزینه شرکت‌ها و بنگاه‌ها باشیم، اتفاق دیگری در حال وقوع است.

کریمی تصریح کرد: از سه ماهه سوم سال ۱۴۰۳ تاکنون ما با روند کاهش شدید رشد اقتصادی روبه‌رو هستیم و برای سه ماهه اول سال جاری، انتظار رشد اقتصادی منفی داریم. وقتی شما درگیر جنگ، خاموشی و بحران اقتصادی هستید، قاعدتاً در این فضا تمام تلاش دولت‌ها کنترل اوضاع است و رونق اقتصادی در چنین فضایی دور از انتظار خواهد بود. اگر غیر از این باشد، شاهد معجزه‌ای خواهیم بود که هنوز در هیچ اقتصادی در دنیا مشاهده نشده و کشور ما نیز در این زمینه مستثنی نیست.

او تاکید کرد: به نظر می‌رسد که در سه ماهه آخر سال ۱۴۰۳ و سه ماهه اول سال ۱۴۰۴، وضع اقتصادی ما بسیار بدتر شده باشد. در این شرایط اگر روند بیکاری نزول باشد، ممکن است در تابستان به طور ناگهانی شاهد تعدیل نیرو باشیم و باید انتظار داشته باشیم که اخبار پراکنده‌ای که این روزها درباره تعدیل گسترده نیروی کار شنیدیم، در ارقام منتشر شده فصل تابستان متجلی شوند.

هر کاری، شغل نیست

عضو هیات علمی دانشگاه مازندران خاطرنشان کرد: تحلیل دیگری که شاید به واقعیت نزدیک‌تر باشد، این است که در این ایام سخت اقتصادی، افرادی که طی یک سال اخیر بیکار شدند، به مشاغل دیگری در سطحی بسیار نازل‌تر روی آورده‌اند. به هرحال نمی‌توان انتظار داشت افرادی که کار قبلی خود را از دست می‌دهند، بیکار بمانند. افراد در این شرایط خطیر اقتصادی که نمی‌توان به راحتی از جیب خانواده و پس‌انداز ناچیز خرج کرد، به هر شغل و کاری تن می‌دهند اما هر کاری، «کار» نیست!

وقتی درگیر جنگ، خاموشی و بحران اقتصادی هستید، قاعدتاً رونق اقتصادی دور از انتظار خواهد بود. اگر غیر از این باشد، شاهد معجزه‌ای خواهیم بود که هنوز در هیچ اقتصادی در دنیا مشاهده نشده است

وی با اشاره به رشد شدید تعداد فرصت‌های شغلی غیررسمی و مشاغل سیاه و نامولد گفت: ما طی یک سال اخیر باز هم در حاشیه‌شهرها شاهد افزایش دست‌فروشان سابقاً شاغل، رانندگان تاکسی‌های اینترنتی اعم از اتومبیل یا موتورسیکلت، مشاغل اینترنتی و خرده‌دلالی‌های نامولد در حوزه رمزارز، فروشگاه‌های اینترنتی و سایر مشاغل واسطه‌ای و غیررسمی سیاه بوده‌ایم. بخشی از کارگران اخراجی نیز ممکن است از محیط‌های کار رسمی اخراج و به کارگاه‌های غیرقانونی، زیرپله‌ای و غیررسمی رفته باشند و با وجود خروج از بخش رسمی بازار کار، باز هم ابراز شاغل بودن کنند و این اشتغال در آمارها منعکس شود.

افت کیفیت مشاغل ایرانی

کریمی اضافه کرد: اگر اقتصادی خوب کار نمی‌کند و در عین حال شاهد افزایش اشتغال یا عدم تغییر نرخ بیکاری است، در آن صورت اتفاقی که به‌طور قطع رخ داده این است که عموم مردم و شاغلین از مشاغل باکیفیت و باارزش افزوده بالا، به سمت مشاغل بی‌کیفیت و خدماتی سطح پایین و غیررسمی با ارزش افزوده پایین حرکت کرده‌اند. وقتی رشد اقتصادی چیزی بگوید که رشد بازار کار خلاف آن را بگوید، یعنی در حوزه کیفیت نیروی کار و کیفیت مشاغل، تغییرات منفی حاصل شده است. این روند در گذشته نیز در اقتصاد ایران مشاهده شده است.

این اقتصاددان ادامه داد: اتفاقی که در عمل برای متولیان بازار کار کشور رخ داده این است که آنان حفظ اشتغال را به قیمت کاهش جدی نرخ بهره‌وری و افزایش اقتصاد نامولد، در اولویت قرار داده‌اند. این اتفاقی است که مدتی است به عنوان یک پدیده در اقتصاد ایران رقم خورده و اراده‌ای برای تغییر این روند وجود ندارد.

وی تصریح کرد: وقتی می‌گوییم در جمع حدوداً ۳۰۰هزار نفر به نرخ مشارکت اقتصادی ما اضافه شده و افرادی در طرف عرضه، وارد بازار کار شدند اما در عین حال نرخ بیکاری نیز کاهش یافته، به این معناست که برای حداقل بیش از ۳۰۰هزار نفر در کشور ایجاد اشتغال شده و مشاغل جدید به هر نحوی در دسترس بازار کار قرار گرفته تا جمعیت تازه وارد پوشش داده شده و بیکاران قبلی نیز شاغل شده باشند. صد البته نرخ مشارکت اقتصادی به همین میزان ۴۱درصد نیز نسبت به استاندارد جهانی پایین است اما به هرحال، این افزایش اشتغال نسبتی با آمارهای اقتصادی دیگر ندارد.

این کارشناس اقتصاد اشتغال در پایان تاکید کرد: وقتی شما در کشور مسواک تولید می‌کنید، در زمینه فروش آن شاید سه نفر به صورت عادی درگیر باشند اما در شرایطی که این سه نفر، با واسطه‌ها در یک مجموع فروشگاه اینترنتی یا چند لایه دلال و دست‌فروش به هفت نفر برسد، بدون هیچ بهره‌وری و افزایش ارزش افزوده‌ای، فقط هزینه نهایی مصرف‌کننده را افزایش داده و با ایجاد اشتغال نامولد، به تورم و هزینه مبادله دامن زده است. لذا به نظر می‌رسد افرادی که به آمارهای اخیر نرخ بیکاری تکیه می‌کنند، اندکی خوشبین‌اند!