زیبای امن و پرسود
نگاهی به کبوترخانه‌ها در ایران
پگاه دهدار ، راهنمای گردشگری
وقتی به سفر می‌رویم جایی که از آن بازدید می‌کنیم حتما نباید یک قلعه تاریخی، کاروانسرا، اب انبار، معبد، عمارت و کاخ، یا یک موزه باشد. گاهی هم می‌شود این مکان مورد بازدید به شگفت‌انگیزی و جالبی یک کبوترخانه باشد!
کبوترخانه‌ها که به آنها کفترخان و یا برج کبوتر گفته می‌شود، ساختمان‌هایی کهن هستند که شاهکاری در معماری ایرانی محسوب می‌شوند که در میان مزارع برای جذب و نگهداری کبوتران صحرایی به منظور استفاده و گردآوری کودشان ساخته می‌شدند.
کبوترخانه‌های ایرانی معمولا ناشناخته مانده‌اند این در حالی است که این برج‌های زیبای کبوتران به عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی در تمام سرای ایران از کناره‌های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی‌های این سرزمین حضوری پیوسته داشته‌اند. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود دارد و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانه‌ها را در خود جای داده است.
اهمیت کبوترخانه‌ها
در زمان‌های گذشته و قبل از تولید کودهای صنعتی و شیمیایی، مرغوب‌ترین و پرطرفدارترین کود در میان کشاورزان، کود کبوتر بوده‌اند که از این حیث کبوترخانه‌ها تاریخی‌ترین کارخانه‌های تولید مرغوب‌ترین کودها بوده‌اند و ساخت آنها منحصر به سرزمین ایران نبوده است و نمونه‌هایی از آنها البته با ساختاری متفاوت، در مناطق مختلف اروپا نیز دیده می‌شود؛ نظیر کبوترخانه‌های اسکاتلند که قدمت آنها به قرن شانزدهم میلادی بر می‌گردد.
البته کود کبوتر غیر از مصارف کشاورزی، مصارف صنعتی نیز داشته است. از کود کبوتر در صنعت دباغی (چرم‌سازی) و صنایع نظامی برای ساخت باروت استفاده می‌شد.
این جایگاه ویژه در کشاورزی و صنعت، اهمیت اقتصادی ویژه‌ای برای این محصول به ارمغان آورده بود. از آنجایی که مالکیت کبوترخانه‌ها عموما شخصی بوده، صاحبان آنها افراد ثروتمندی بوده‌اند. این گردش مالی تا آنجا قابل توجه بوده که در زمان شاه عباس صفوی برای کبوترخانه‌ها قوانین مالیاتی سنگینی وضع شد.
سود چشمگیر این بناها افراد مختلف را در آن زمان به داشتن آنها ترغیب کرده است. به نحوی که یکی دیگر از منافع اقتصادی این بناها خرید و فروش آنها بود.
طراحی و عملکرد کبوترخانه‌ها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونه‌ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت‌انگیز بوده است.
کبوترخانه‌ها در ایران
این بناهای پرفایده در بسیاری از مناطق ایران وجود دارند. در واقع در هر منطقه‌ای که کبوترهای صحرایی زیاد بودند، اقدام به ساخت این بناها می‌شده است. بسته به ظرفیت آن منطقه از حیث تعداد کبوترهایش، تعداد این بناها نیز متفاوت بوده است. از مناطقی که اکنون این بناها را می‌توان در آنها مشاهده کرد، استان‌های اصفهان، یزد (به ویژه شهرستان میبد) و شهرستان خمین در استان مرکزی هستند. البته تراکم چشمگیر این بناها در استان اصفهان بوده است به نحوی که مورخین در دوره صفوی، سه‌هزار کبوترخانه را در استان اصفهان شمرده‌اند. به‌عنوان مثال روستای ولاشان که قریه‌ای کوچک بوده به تنهایی سی کبوترخانه داشته است.
سهل‌انگاری و عدم مدیریت صحیح در مرمت و نگهداری این بناهای شگفت‌انگیز باعث شده که بیشتر آنها از میان بروند و گاه جز مخروبه‌ای از آنها چیزی باقی نمانده است. تا سال ۱۳۵۶ شمسی تنها ۷۱۵ مورد از آنها در اصفهان باقی مانده بود که این رقم در حال حاضر به ۳۰۰ عدد کاهش یافته که تنها ۷۰ مورد از آنها ثبت شده و مورد توجه قرار گرفته‌اند.
کبوترخانه‌ها از نظر گردشگران
کبوترخانه های ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده و ابن بطوطه مراکشی ظاهرا اولین سفرنامه نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است. او در سفر طولانی خود در حدود پنج قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) می گوید: این کبوترخانه‌ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: «قیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغ‌ها و آب‌ها و روستاهای زیبا که برج‌های کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم...» علاوه بر ابن بطوطه در قرن‌های بعد نیز سیاحان بسیاری راجع به برج‌های کبوترخانه اصفهان و یزد مطالب بسیاری نوشته اند؛ شاردن، جهانگرد فرانسوی می‌گوید: «به باور من، بهترین کبوترخانه‌های جهان در ایران ساخته می‌شود. این کبوترخانه‌های عظیم، شش بار بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین پرورشگاه‌های پرندگان ما هستند.»
کبوترخانه‌ها در طول تاریخ
تیمور لنگ در زمان حمله به اصفهان، با مشاهده این سازه‌ها و با توجه به اینکه نگهداری کبوتر سرگرمی می‌دانسته، آنها را بی‌فایده می‌داند. ولی وقتی مشاورانش کارکرد و فواید این بناها را برایش تشریح می‌کنند از آنها الگوبرداری کرده و به ساخت نمونه‌هایی از کبوترخانه در پایتخت کشور خود (سمرقند) اقدام کرد.
در زمان حمله افغان‌ها، تغییر کاربری کبوترخانه‌ها موجب وارد شدن خسارات جدی به این بناها شد چون از آنها به‌عنوان سنگر دفاعی در برابر مهاجمین استفاده می‌کردند. در زمان غازان خان (مشهورترین پادشاه ایلخانی) در ضمن اقدامات حکومت برای احیای کشاورزی، دستور به حفظ کبوترخانه‌ها داده و برای این منظور قوانینی نیز تصویب شد.
ساختمان کبوترخانه‌ها
کبوترخانه‌ها از حیث شکل ساختمان به دو دسته تقسیم می‌شوند. این بناها بر حسب اندازه‌ی ساختمان‌شان میان هزار تا چهل‌هزار کبوتر را در خود جای می‌دهند که برای این کبوتران به صورت یک در میان (شطرنجی) درون ساختمان لانه‌سازی شده است.
معماری زیبای کبوترخانه‌های ایرانی همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه تولید مرغوب‌ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست.
از علوم دیگر در ساخت برج‌های کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشمگیر است.
دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده است.
معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.
کبوترخانه‌های استوانه‌ای
این کبوترخانه‌ها برج‌های استوانه‌ای شکلی هستند که بدنه آنها غیر از درب ورودی ساختمان، هیچ گونه سوراخی نداشته و بر فراز استوانه‌ی بزرگ برج (پشت بام) گنبدهایی موسوم به فلفل‌دان قرار داشته که در بدنه آنها سوراخ‌هایی برای ورود و خروج کبوترها وجود داشته است. به این سوراخ‌ها تنپوشه می‌گفتند.
از نکات جالب در ساخت این کبوترخانه‌ها نحوه جلوگیری از تاثیر ارتعاشات بسیار قوی ناشی از پرواز ناگهانی هزاران کبوتر بر بنای ساختمان است. این کبوترخانه‌ها همواره یک استوانه بزرگ مرکزی داشته‌اند که با اتصالاتی از جنس چوب یا آجر به یک یا چند استوانه کوچک‌تر خارجی متصل بوده است. منشاء پایداری و استحکام استوانه داخلی، اتصالش به همین استوانه‌های خارجی بوده است. این نوع کبوترخانه‌ها بیشترین تعداد را در میان انواع دیگر به خود اختصاص داده‌اند.
کبوترخانه‌های مکعبی
کبوترخانه‌ها مانند ساختمان‌های مسکونی دارای پلانی مربع یا مستطیل هستند، از تعداد بسیار کمتری نسبت به کبوترخانه‌های استوانه‌ای برخوردار هستند. در برخی مناطق مانند شهرستان خمین در استان مرکزی و شهرستان‌های شمال غرب استان اصفهان (گلپایگان خوانسار) تعداد اندکی از این کبوترخانه‌ها وجود دارد.
در کبوترخانه‌های مکعبی، برخلاف کبوترخانه‌های استوانه‌ای، راه ورود کبوترها از پشت بام نبوده و تنپوشه‌ها در بدنه ساختمان قرار داشته‌اند. از نکات جالب توجه این است که در بدنه خارجی و نزدیک تنپوشه‌ها چوب‌هایی تعبیه می‌شد تا کبوترها بر آنها بنشینند و موجب سهولت و در ورود و خروجشان شود.
در این نوع کبوترخانه‌ها با توجه به شکل ساختمان، ارتعاشات، کمتر روی ساختمان اثر داشته‌اند، برای جلوگیری از تأثیر ارتعاشات به نصب تیرهای چوبی در طول و عرض ساختمان بین دیوارها بسنده می‌کردند که کبوترها به منظور نشستن از این تیرها استقبال می‌کردند.
از دیگر نکاتی که در ساخت تمامی انواع کبوترخانه‌ها رعایت می‌شد، نزدیکی این بناها به آبگیرها، جوی‌های آب یا رودخانه‌ها بوده است. در آن دسته از کبوترخانه‌هایی که از منابع آب دور بوده‌اند به منظور تأمین آب شرب کبوترها اقدام به حفر چاه می‌کردند.
امنیت کبوترخانه‌ها
ایجاد زیستگاهی امن برای کبوترها در جذب آنها بسیار اهمیت دارد پس ساختار کبوترخانه‌ها به نحوی بوده که مانند دژ نظامی در برابر دشمنان کبوترها از آسمان و زمین نفوذناپذیر و مقاوم بوده است. دقت در اجرای این برج‌های کبوتر به حدی بوده که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می‌یافت، هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می شد.
فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می شد.
آشیانه ها زیبا و منظم با مدول‌های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته می‌شد که در تابستان بسیار خنک و به گونه‌ای بوده که باد در فضای آن در حرکت بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان می‌ماند.
قطر تنپوشه‌ها متناسب با اندازه کبوترها در نظر گرفته می‌شد، به نحوی که پرندگان شکاری، جغدها و کلاغ‌ها که همه آنها از کبوترها بزرگ‌تر هستند، امکان ورود به کبوترخانه را از این سوراخ‌ها نداشتند.
برای جلوگیری از نفوذ دشمن زمینی کبوترها یعنی مار به داخل برج نیز تمهیداتی اندیشیده شده بود. از دیواره برج یک یا دو نوار صیقلی از گچ را روی دیواره‌ی برج نصب می‌کردند. همچنین در وسط کبوترخانه، تشتی از شیر قرار می‌دادند و اطرافش را نیز آغشته به آهک می‌کردند. در صورتی که ماری به هر شکل وارد برج می‌شد از آنجایی که به شیر بسیار علاقه داشت، حتما به سمت شیر می‌رفت، از روی آهک‌ها عبور می‌کرد، تماس بدن مار با آهک سبب سنگینی‌اش می‌شد و نهایتا مار در کف کبوترخانه زمین‌گیر می‌شد.
البته از بوی برخی گیاهان نیز برای راندن مارها استفاده می‌شد؛ مانند گیاه کندر و سُداب.
از مصالحی که در ساخت کبوترخانه استفاده می‌شد کاهگل بود که خود مانعی برای زاد و ولد حشرات موذی نظیر ساس و کنه است. امتیاز دیگر استفاده از کاهگل در دیوارها نیز عایق بودن آن است. کاهگل عایق حرارتی بسیار مناسبی است به این جهت که گرما و سرما از آن عبور نمی‌کند و بنایی که دیوارهای کاهگلی داشته باشد کمترین نوسانات دما را تجربه کرده و از این جهت فضای بسیار مناسبی برای زندگی کبوترها بوده است.
با توجه به قرار گرفتن تنپوشه‌ها و تیرهای محل نشستن کبوترها در بدنه کبوترخانه‌های مکعبی، احتمال حمله حیوانات شکارچی نظیر گرگ، کفتار، روباه و... و غافلگیر کردن کبوترها وجود داشته است. برای جلوگیری از این اتفاق، اقدام به قرار دادن سر بریده یکی از این حیوانات در کبوترخانه می‌کردند.
حفاظت از این میراث گرانبها
کبوترخانه‌ها به لحاظ معماری بناهای خاص و زیبایی هستند که هر گردشگری حتما باید از آن بازدید کند و شاهد زیبایی و عظمت بنا و همچنین هوش و ذکاوت پیشینیان ما شود. قدمت کبوترخانه‌هایی چون کبوترخانه میبد که به دوران قاجار برمی‌گردد بیانگر ارزش این بناها به لحاظ تاریخی نیز هستند. علاوه بر این همانطور که گفته شد این کبوترخانه‌ها مکانی پر سود و فایده برای صنایعی همچون کشاورزی هستند که حیف است در اثر گذر زمان علم و دانشی که پیشینیان ما کسب کردند مورد استفاده قرار نگیرد و همچنین این بناهای زیبا مرمت و حفاظت نشوند رو به فراموشی بروند.
دیدگاه تان را بنویسید