امید که گشایش باشد و رهایی از فقر

ابراهیم فاطمی

روزی فردی از دهی می‌گذشت. از پیرمردی که کنار جاده نشسته بود پرسید تا فلان روستا چقدر راه است؟ جوابی نشنید. دوباره سئوال را تکرار کرد. جوابی نشنید. چند باری تکرار کرد و خبری نشد. راهش را کشید و رفت. چند قدم دور نشده بود که پیرمرد گفت سه، چهار ساعت. مسافر متعجب، برگشت و گفت چرا همان اول جواب ندادی؟ پیرمرد گفت می‌خواستم نحوه راه رفتن و قدم‌هایت را ببینم و طبق آن بگویم چقدر زمان می‌برد؛ تا وقتی قدم‌هایت را ندیده‌ام چطور بگویم؟

 سال جدید را پیش رو داریم. سنتی هست تحت عنوان پیش‌بینی‌های سال جدید. فقط هم در ایران نیست؛ همه جا هست. بخشی از آن قائم به این است که پیش‌بینی‌کنندگان در قالب متخصص، راه آمده را بررسی می‌کنند و طبق سرعت راهی که طی شده، راه و مقصد پیش رو را هم پیش‌بینی می‌کنند. حالا که در واپسین روزهای سال 1402 و شماره آخر روزنامه در این سال هستیم، بد نیست بخشی از این پیش‌بینی‌ها را مرور کنیم؛ خالی از لطف و خالی از ترس نیست.

خبری از پیشرفت نیست

اجازه بدهید از یک نظر کلی‌تر شروع کنیم. محمود سریع‌القلم، استاد شاخص دانشگاه شهید بهشتی، در مصاحبه‌ای، آب پاکی را روی دست‌مان ریخته است. گفته است فعلا توسعه و پیشرفتی در کار نیست. او در این مصاحبه گفته است مادامی که با دنیا کار نکنیم و جزوی از جامعه بشری نباشیم و سیاست خارجه در خدمت اقتصاد نباشد، مسأله روشن است؛ خبری از توسعه نیست؛ چه سال بعد و چه سال‌های بعدتر. 

سخت‌ترین سال بعد از انقلاب

پیش‌بینی بعدی برای سال بعد، متعلق به یک اقتصاددان است که در گفتگو با رسانه‌ها بیان کرده. ابراهیم جمیلی، گفته است سال بعد، سخت‌ترین سال اقتصادی 44 سال اخیر خواهد بود؛ یعنی سخت‌‌ترین سال بعد از انقلاب. عضو هیأت نمایندگان اتاق ایران، تصریح کرده که همین امروز صادرکننده نمی‌تواند ارز مورد نیاز مواد اولیه‌اش را تأمین کند و این باعث لطمه فراوان به تأمین مواد اولیه و تولید می‌شود. 

دلار 75 هزار تومانی

از دیگر پیش‌بینی‌های ترسناک، متعلق به آزاده محسنی، روزنامه‌نگار اقتصادی است که در توئیتر از دنبال‌کنندگان خود درباره قیمت ارز و دلار در سال پیش‌رو پرسیده. خودش هم جواب داده تخمین‌ها روی نرخ 75 هزار تومان است؛ هرچند برخی تا 100 هزار تومان را هم پیش‌بینی کرده‌اند. جالب این‌که یکی از خوانندگان هم گفته پیش‌بینی خودشان برای 1402، دلار 46 هزاری بوده؛ که الان شده 60 هزار؛ پس برای سال بعد بین 90 تا 100 هزار تومان باید حساب کرد. 

ناآرامی‌های بی‌نتیجه

از دیگر پیش‌بینی‌های ترساننده، متعلق به بهمن هدایتی، روزنامه‌نگار و فعال نام‌آشنای مجازی است. او از خوانندگانش خواسته که سال بعد را پیش‌بینی کنند؛ خودش هم ترکیبی از ناآرامی‌های 98 و 1401 را پیش‌بینی کرده است؛ که البته بی‌نتیجه خواهد بود. ماجرای تنش‌های اجتماعی را خیلی‌ها گوشزد کرده‌اند که ممکن است دردسرهایی ایجاد کند. جدا از این مسأله، بحث دلار و تورم و ... هم، تأثیرات اجتماعی از خود به جا می‌گذارند. 

درگیری طرفداران قدرت

از دیگر پیش‌بینی‌های خاصی که در شبکه‌های مجازی صورت گرفته، تقابل بدنه طرفداران قدرت است؛ البته بین خودشان. بخشی از این تقابل را در ناآرامی‌های 96 دیدیم؛ که از مشهد و به تحریک برخی قدرتمداران آغاز شد؛ ولی طوری پیش رفت که به سختی کنترل شد. با عطف به انتخابات ریاست‌جمهوری و چشمه‌هایی که بین طرفداران پایداری و قالیباف و ... دیدیم، احتمال چنین امری چندان بعید نیست.

سخت‌‌ترین سال بعد از انقلاب به لحاظ اقتصادی، ادامه آب رفتن اعتماد و سرمایه اجتماعی، خروج بیشتر سرمایه از کشور، افزایش حاشیه‌نشینی و آسیب‌های اجتماعی در شهر و حاشیه، گسترش فقر و ازدیاد خودکشی‌های متعاقب آن، تشدید دوقطبی و تقابل بدنه سنتی جامعه و حاکمیت با نسل‌های جدیدتر، ازجمله پیش‌بینی‌ها برای سال 1403 است 

نگرانی بدنه امنیتی نسبت به رشد افسارگریخته نرخ ارز

صحبت‌های سردار رحیمی، رئیس پلیس اقتصاد نیز برخی از فعالان اقتصادی و اجتماعی را به فکر فرو برد. او از برنامه‌ریزی‌های دشمن برای به هم زدن بازار ارز سخن گفت. یعنی که حتی خود حاکمیت و ارکان امنیتی آن نیز، پیش‌بینی به هم خوردن بازار ارز و چه بسا سرریز این بی‌نظمی به بدنه اجتماعی و به هم خوردن نظم اجتماعی را دارند. پس یک‌پای ثابت همه پیش‌بینی‌ها را باید رشد افسارگریخته نرخ ارز دانست. 

از قانون حجاب تا تنش‌های کف خیابان

از دیگر پیش‌بینی‌های رایجی که صورت می‌گیرد، اوج گرفتن تنش‌های اجتماعی است. اما چرا؟ اواخر امسال مجلس، تشخیص داد که به جای برخورد قهری با بدحجابی، اقدام به جریمه بدحجابان کند. در این امر نیز، از برداشت از کارت‌های بانکی و دیگر داشته‌های این افراد صحبت کرده است. از سوی دیگر عزیز جعفری، فرمانده سابق سپاه هم از شهرداری درخواست کرده که حجاب‌بان‌ها را در دیگر نقاط شهر و مترو نیز مستقر کنند. چنین مواردی، باعث می‌شود تا تنش‌های اجتماعی کف خیابان اوج بگیرد؛ که نمونه‌اش را در ماجرای درمانگاه قم دیدیم. 

از دوقطبی تا قرائت‌های دینی جدید

جامعه‌شناسان از جمله دکتر جوادی یگانه، هشدار داده‌اند که دولت و حاکمیت نباید بر طبل دوپارچه‌سازی و دوقطبی‌سازی بکوبد. محسن رنانی نیز در صحبت‌هایی، اشاره کرده است که نسل‌های دهه هشتادی و جدیدتر، وقتی که ناکارآمدی دین را ببینند، به فکر قرائت جدید و امروزی‌تری از تشیع خواهند افتاد؛ چرا که زندگی را ترجیح می‌دهند و هر چیزی باید در تناسب و هماهنگی با این زندگی باشد. این‌ها همه زمینه‌های نوعی تقابل بین بدنه سنتی جامعه و حاکمیت با نسل‌های جدیدتر خواهد بود. 

برخی پیش‌بینی‌ها حاکی از اوج‌گیری تنش‌های اجتماعی با محور حجاب در سال 1403 است. برخی نیز بروز ترکیبی از ناآرامی‌های 98 و 1401 -که البته بی‌نتیجه خواهد بود- را پیش‌بینی کرده‌اند 

خداحافظی با سرمایه‌های اجتماعی

از دست رفتن اعتماد اجتماعی و آب رفتن سرمایه اجتماعی در ایران نیز کماکان ادامه خواهد داشت. همین چند روز پیش بود که خبر مهاجرت رکورددار عمل قلب در ایران به عمان، حسابی خبرساز شد. مردی که می‌گویند تا 1405، همه وقت‌های عملش رزرو شده است. چرا می‌رود؟ چون این‌جا برای ویزیت دولتی به او نزدیک 40 هزار تومان می‌دهند و در عمان حدود سه میلیون تومان! طبیعتا با رویکرد مجلس پیش رو و سال آخر دولت و ماجرای خالص‌سازی، این سرمایه‌‌های اجتماعی بیشتر آب خواهند رفت. 

رشد خودکشی‌ها و آسیب‌های اجتماعی

همین حالا هم افزایش حقوق کارگران برای سال بعد در هاله‌ای از ابهام است. ضمن این‌که دولت یاد گرفته که کسری بودجه‌اش را با مالیات‌های سنگین جبران کند. این امر، از یک سو باعث تعدیل نیروها و از سوی دیگر باعث فشار بیشتر به تولیدکنندگان و صاحبان کسب و کار خواهد شد. چنین اتفاقاتی به گفته فعالان اجتماعی، موجب بیشتر شدن آسیب‌های اجتماعی، خودکشی‌ها و ... خواهد شد. همانطور که تاکنون نیز شاهد این بوده‌ایم.

رشد حاشیه‌نشینی

در ادامه بند قبلی، باید اشاره کرد که در سال پیش رو، بخشی از نقدینگی سرگردان مردم به سوی مسکن خواهد رفت. در نتیجه دارندگان مسکن و زمین و ...، سعی می‌کنند که تورم را با افزایش قیمت‌ در این حوزه جبران کنند. در این صورت، آن‌ها که با افزایش 20، 30 درصد حقوق از عهده تورم مسکن و اجاره برنمی‌آیند، ناچارند به حاشیه‌ شهرها بروند. این‌ها، یعنی افزایش آسیب‌های اجتماعی در شهر و حاشیه. 

فرار سرمایه‌ها

آیزاک سعیدیان، اقتصاددان هم در گفتگو با الجزیره، گفته که ابراهیم رئیسی می‌خواست ارزش ریال را در یک دامنه باثبات حفظ کند؛ ولی چون این کار با دانش اقتصادی انجام نشده، عملا موجب سقوط ارزش ریال شده. پیش‌بینی او برای 1403 نیز چنین است: «در سال 1403 پیش‌بینی می‌شود با توجه به رکود اقتصادی، تورم تولید کالا و اخذ مالیات سنگین بر مشاغل و تولیدکنندگان شاهد خروج سرمایه‌ها از ایران باشیم.»

مابین آنارشیسم و انقلاب

در نهایت این‌که، سال بعد نیز سال کوچکتر شدن قشر متوسط ایرانی خواهد بود. بی‌جهت نبود که زمانی لنین گفته بود برای درهم کوبیدن طبقه متوسط، باید آن‌ها را بین دو سنگ آسیاب تورم و مالیات قرار دهیم تا دیگر طبقه متوسطی نماند که بخواهد دنبال کتاب و آموزش و رشد و مطالبه باشد. این روزها انگار که داریم عینیت آن را مشاهده می‌کنیم؛ مشکلات و فشارهای اقتصادی با بروندادهای اجتماعی؛ که به قول برخی از فعالان شبکه‌های مجازی، می‌تواند منجر به آنارشی شود،‌ اما انقلاب نه. موقعیتی فیمابین که گویی به سقوط نزدیک‌تر است؛ تا اصلاح. جایی که حتی اصلاحات بن‌سلمانی هم راهگشا نتواند بود.